لیبره‌آفیس مجموعه‌ای از چند نرم‌افزار اداریِ آزاد و متن‌باز است و برنامه‌نویسان و کاربرانی از سراسر دنیا با هدایت و مدیریت «بنیاد مستندات آزاد» توسعهٔ آن را ادامه می‌دهند. با این نوشتهٔ جمع‌وجور و گویا از افشین فلاطونی، آشنا می‌شویم با دنیای جذاب لیبره‌آفیس.

تاریخچهٔ لیبره‌آفیس

لیبره‌آفیس در سال ۲۰۱۰ از پروژهٔ OpenOffice.org منشعب شد. خودِ OpenOffice.org هم برنامه‌ای آزاد و متن‌باز از نرم‌افزار تجاری و کدبستهٔ StarOffice بود.

شرکت Sun Microsystems در سال ۱۹۹۹ شرکت مالکِ این برنامه را خرید و یک سال بعد کد برنامه را با مجوزی آزاد و متن‌باز و با اسمی جدید، یعنی OpenOffice.org منتشر کرد و تا ۹ سال به توسعهٔ آن ادامه داد.

در سال ۲۰۱۰ شرکت Oracle شرکت Sun Microsystems را خرید و توسعهٔ پروژه را با اسم جدیدی، یعنی Oracle Open Office، ادامه داد. به‌دلیل اختلافاتی که در مدیریت پروژه بین شرکت Sun Microsystems و شرکت Oracle  وجود داشت، خیلی از برنامه‌نویسانی که از بیرون با پروژه همکاری می‌کردند، از آن بیرون آمدند و به بنیاد مستندات آزاد پیوستند و به‌ این‌ شکل اولین نسخهٔ لیبره‌آفیس در ژانویهٔ ۲۰۱۱ منتشر شد. اکثر توزیع‌های لینوکس خیلی زود به استفاده از لیبره‌آفیس روی آوردند.

شرکت Oracle در آوریل ۲۰۱۱ به توسعهٔ OpenOffice.org خاتمه داد و برنامه‌نویسان باقی‌مانده را هم مرخص کرد! هنوز به‌درستی مشخص نیست که چرا این تصمیم گرفته شد. گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن است که احتمالاً علت آن مهاجرت اکثر جامعهٔ کاربران به لیبره‌آفیس بوده است.

در نهایت شرکت اوراکل در ژوئن ۲۰۱۱ کد پروژه را را به بنیاد نرم‌افزاریِ Apache واگذار کرد. توسعهٔ پروژه بعد از این واگذاری باز هم با اسمی جدید یعنی Apache OpenOffice ادامه پیدا کرد. البته سرعت توسعهٔ آن نسبت به لیبره‌آفیس کندتر است و آخرین نسخهٔ پایدار آن، یعنی نسخهٔ ۴.۱.۵، تقریباً ۷ ماه پیش منتشر شده است. ضمناً برخی از امکاناتی که در لیبره‌آفیس هست، در این پروژه وجود ندارد!

سرعت رشد و توسعهٔ لیبره‌آفیس

لیبره‌آفیس با وجودِ داشتن کاربران زیاد در سراسر دنیا و با وجود فعال‌بودن تیم توسعه‌اش، سرعت توسعهٔ نسبتاً کندی دارد! با اینکه در سال ۲ انتشار عمده دارد؛ ویژگی‌های مهمی که در هر انتشار به آن اضافه می‌شود، چندان زیاد نیستند و هنوز هم برخی از امکانات واقعاً لازمِ نرم‌افزارهای اداری در آن وجود ندارند.

این کندی، دلایل متعددی دارد، از جمله:

• برخلاف OpenOffice.org لیبره‌آفیس برنامه‌نویسِ حقوق‌بگیر ندارد و کسانی هم که در بنیاد مستندات آزاد کار می‌کنند، مستقیماً دستمزدی نمی‌گیرند و حمایت‌های مالی (اِعانه یا Donation) برخی شرکت‌هاست که آن را زنده و سرپا نگه داشته است. این در حالی است که مجموعهٔ مایکروسافت‌آفیس تقریباً پول‌سازترین نرم‌افزار این شرکت است و همین، سرعت توسعهٔ این برنامهٔ تجاری را خیلی شتاب داده است. متأسفانه لیبره‌آفیس از حمایت مالی مستقیم محروم است.
• تمرکز بر روی افزودن ویژگی‌های کمتر مهم: متأسفانه در لیبره‌آفیس سامانه‌ای وجود ندارد که ویژگی‌های واقعاً مهم با مشورت و هم‌فکری کاربرانش انتخاب و پررنگ بشود؛ بنابراین در هر انتشار ویژگی‌هایی به برنامه اضافه می‌شوند که ممکن است نیاز اکثر کاربران نباشد.
• کدنویسی کثیف OpenOffice.org: به هر‌ حال لیبره‌آفیس از کد OpenOffice.org منشعب شده است. شاید اغراق به نظر بیاید که در چند انتشار عمدهٔ آغازین لیبره‌آفیس، بخشی از وقت برنامه‌نویسان صرف پاک‌ساختن کد منبع برنامه از کدهای کثیف می‌شد. علاوه بر این، بخشی از وقت برنامه‌نویسان صرف سازگاری این برنامه با فرمت‌های انحصاری و بستهٔ مایکروسافت‌آفیس می‌شود؛ حال اینکه اگر آن فرمت‌ها آزاد می‌بود، برنامه‌نویسان می‌توانستند به افزودن ویژگی‌های جدید به برنامه مشغول بشوند.
• استفاده از زبان‌هایی که توسعه را کند می‌کند. قسمت اعظم کد برنامه به‌زبان ++C و بخشی از آن هم به‌زبان جاوا نوشته است. البته سعی می‌شود که وابستگی پروژه به این زبان‌ها (خصوصاً جاوا) در هر انتشار کمتر شود و پروژه را به‌سمت زبان پایتون ببرند؛ اما تا تحقق کامل این هدف، راهی طولانی در پیش است.

برنامه‌های تشکیل‌دهندهٔ لیبره‌آفیس

مجموعه نرم‌افزار اداریِ لیبره‌آفیس از ۶ برنامه تشکیل شده است:

1. برنامهٔ Writer که واژه‌پرداز آن است و رابط کاربری آن شبیه نسخهٔ ۲۰۰۳ برنامهٔ MS-Word است.
2. برنامهٔ Calc که از آن برای ساخت و ویرایش صفحه‌گسترده‌ها استفاده می‌شود. جز چند تابع (Function) تقریباً همهٔ توابع MS-Excel در Clac هم پشتیبانی می‌شوند. سرعت این برنامه نسبت به MS-Excel قدری کندتر است.
3. برنامهٔ Impress که از آن برای ساخت و ویرایش ارائه‌ها یا Presentation ها استفاده می‌شود. برای این برنامه یک افزونهٔ واقعاً کاربری وجود دارد که با استفاده از آن دیگر نیازی نیست در زمان ارائه‌ها حتماً پشت کامپیوتر خود باشید و با استفاده از ریموت، اسلایدها عوض می‌شوند.
4. برنامهٔ Draw که برای ترسیم نمودارها و اَشکال بُرداری استفاده می‌شود. ابزارهای این برنامه شبیه به برنامهٔ MS-Visio است و امکانات و ویژگی‌های آن نزدیک به نسخه‌های آغازین CorelDraw است. از این برنامه حتی می‌توانید برای ویرایش PDFهای انگلیسی استفاده کنید.
5. برنامهٔ Base که برای ساخت و ویرایش پایگاه‌های داده استفاده می‌شود. این برنامه از اکثر پایگاه‌های دادهٔ شناخته‌شده پشتیبانی می‌کند.
6. برنامهٔ Math که برای درج فرمول‌های ریاضی در اسناد استفاده می‌شود.

فرمت ذخیره‌سازی اَسناد

لیبره آفیس در تمام برنامه‌هایش برای ذخیره‌کردن اسناد از فرمت فایلیِ استانداری به‌نام ODF استفاده می‌کند. البته لیبره‌آفیس از فرمت‌های مایکروسافت‌آفیس هم با کمک‌گرفتن و واسطهٔ فیلترهایی متنوع پشتیبانی می‌کند؛ با این حال این پشتیبانی به‌دلیل بسته و انحصاری‌بودن فرمت‌های مایکروسافت، هنوز کامل و بی‌عیب‌ونقص نیست؛ اگرچه در هر انتشارِ عمدهٔ لیبره‌آفیس ضعف‌های آن کمتر می‌شوند.

پشتیبانیِ سیستم‌عامل‌ها

لیبره‌آفیس در سیستم‌عامل‌های گنو/لینوکس، مکینتاش و ویندوز نصب می‌شود و حتی نسخه‌ای از آن برای اندروید هم وجود دارد. البته در اندروید فقط می‌توان اسناد را مشاهده کرد و فعلاً امکان ویرایش آن‌ها وجود ندارد.

زمان‌بندی انتشارها

لیبره‌آفیس در هر سال ۲ انتشار عمده دارد که در هرکدام امکانات جدیدی به برنامه‌های مختلف آن افزوده می‌شود. علاوه بر انتشارهای عمده، در طول سال چند انتشار جزئی هم هست که در آن‌ها فقط باگ‌های برنامه‌ها برطرف می‌شوند و ویژگی جدیدی به برنامه اضافه نمی‌شوند. جدیدترین نسخهٔ پایدار لیبره‌آفیس نسخهٔ ۶.۱ است که در ۱۷مرداد۱۳۹۷ منتشر شده است.

بومی‌سازی لیبره‌آفیس برای زبان فارسی

وقتی لیبره‌آفیس را برای اولین بار باز می‌کنید، خصوصاً اگر تنظیمات بومی (Locale) سیستم‌عاملتان بر روی زبان فارسی تنظیم نشده باشد، لازم است که این برنامه را برای فعال‌ساختن ویژگی‌های لازمِ یک کاربرِ فارسی‌زبان آماده کنید. قبل از هر کار باید تنظیمات بومی برنامه را بر روی زبان فارسی (Persian) قرار بدهید. برای این کار از منوی Tools گزینهٔ Options را انتخاب کنید تا پنجرهٔ تنظیمات لیبره‌آفیس باز شود.  با انتخاب زبان فارسی، بقیهٔ تنظیمات هم متناسب با این زبان تغییر می‌کنند و لازم نیست که آن‌ها را دستی تغییر بدهید.

یک کار دیگر هم باید بکنید. لازم است نمایش اعداد را هم در اسناد، متناسب با بافت سند تنظیم کنید:

نکتهٔ ۱: تاکنون فقط ۳۳درصد از رابط کاربری لیبره‌آفیس به فارسی ترجمه شده است. اگر مایلید در فارسی‌سازی رابط کاربری لیبره‌آفیس مشارکت کنید، از سایت زیر شروع کنید:

https://translations.documentfoundation.org/fa

نکتهٔ ۲: برنامهٔ صفحه‌گسترده یا همان Calc به‌طور پیش‌فرض از تاریخ هجری شمسی پشتیبانی نمی‌کند؛ اما خوشبختانه می‌توان با استفاده از تابعی که برای همین‌ منظور ساخته شده، توابع هجری شمسی را هم به این برنامه اضافه کرد. زحمت آماده‌ساختن این توابع را آقای حجت‌الله حقی کشیده‌اند و از آماده‌شدنشان زمان زیادی نگذشته است.

نکتهٔ ۳: پشتیبانی از اعداد فارسی در فهرست‌های شماره‌دار (Toggle Numbered List) تا قبل از نسخهٔ ۲.۴ OpenOffice.org وجود نداشت و زحمت برنامه‌نویسی آن را خانم فرزانهٔ سرافراز کشیدند. کدِ ایشان آن‌قدر تمیز نوشته شده بود که تقریباً عیناً به سورس برنامه اضافه شد و تا الان که سال‌ها هم از انتشار نسخهٔ ۲.۴ OpenOffice.org گذشته است، باگی در نمایش صحیح اعداد فارسی دیده نشده است (منبع).

تصحیح خودکار واژه‌های فارسی

این قابلیت تا پیش از نسخهٔ ۳.۱ OpenOffice.org وجود نداشت و با همت یکی از کاربران این برنامه (افشین فلاطونی) و همکاری اعضای «مشهدلاگ» و برخی کاربرانِ فارسی‌دوست به OpenOffice.org اضافه شد (منبع).

تا قبل از آن نه‌تنها جدولی از کلمات فارسی وجود نداشت، که حتی زبان فارسی هم در فهرست زبان‌های این بخش از برنامه نبود. بانک کلمات فارسی نزدیک به ۶۲۰۰ کلمهٔ فارسی را در خود جای داده است و مبنای رسم‌الخط کلمات هم دستورخط فرهنگستان زبان و ادب فارسی بوده است. پس از آنکه لیبره‌آفیس توسعهٔ این برنامه را در دست گرفت، بهبودهایی در این بخش نیز داده شد و سرعت بارگذاری کلمات بیشتر شد.

مشکلات و کمبودهای تصحیح خودکار

1. این امکان وجود ندارد که کلماتی را موقتاً از تصحیحِ خودکار مستثنا کنید.
2. وقتی قابلیت تصحیح خودکار را به‌دلیل ضعفی که در بالا به آن اشاره شد، موقتاً غیر فعال می‌کنید، هیچ توضیحی به کاربر داده نمی‌شود که کلمهٔ اشتباه‌تایپ‌شده در بانک کلمات وجود دارد و اگر مایل است، بهتر است که اصلاحش کند.
3. اگر پس از کلمهٔ اشتباه، از علائم سجاوندی مانند نقطه، علامت سؤال و علامت تعجب استفاده کنید، کلمهٔ قبل با وجود موجودبودنش در بانک کلمات، تصحیح نمی‌شود!

نکتهٔ دردناک: هیچ‌یک از سه اشکالی که در بالا برشمردیم، در برنامهٔ MS-Word وجود ندارند!

باگ‌های مرتبط با زبان‌های راست به چپ

فعلاً مهم‌ترین باگی که در نمایش اسناد فارسی وجود دارد، باگ هم‌ترازی (Justify) سطرهای پاراگراف است. البته اگر هم‌ترازی سطرها در حالت عادی (Normal) تنظیم شده باشد، مشکلی نیست؛ اما اگر حالت Loose را انتخاب کرده باشید، تقریباً بین هر حرف یک خط تیرهٔ زائد گذاشته می‌شود که ظاهر بسیار آشفته‌ای به سند می‌دهد. این باگ با وجود پیگیری کاربران فارسی‌زبان و حتی کاربران عربی‌زبان هنوز برطرف نشده است!

گذشته از این باگ، چند باگ دیگر نیز وجود دارد که زبان‌های راست‌به‌چپ از جمله فارسی را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهد. فهرستی از همهٔ این باگ‌ها در ویکی زیر جمع‌آوری شده‌ است:

https://wiki.documentfoundation.org/RTL_Bugs

افزونه‌های لیبره‌آفیس

افزونه‌ها یا Extensions برنامه‌های کوچکی هستند که پس از نصب‌شدن، امکانات جدیدی را به لیبره‌آفیس اضافه می‌کنند. پسوند افزونه‌ها oxt است؛ با این حال در مخزن افزونه‌های لیبره‌آفیس برخی از آن‌ها پسوند zip دارند! برای استفاده از آن‌ها باید پسوندشان را به oxt تغییر بدهید و نیازی به Unzip کردنشان نیست.

تا الان نزدیک به ۴۰۰ افزونه در مخزن افزونه‌ها ثبت شده‌اند که تعداد زیادی از آن‌ها غلط‌یاب‌های (Spell-Checker) زبان‌های مختلف هستند و ویژگی جدیدی را به برنامه اضافه نمی‌کنند.

نکتهٔ ۱: برخی افزونه‌ها با وجود کاربردی‌بودنشان، با نسخه‌های جدید لیبره‌آفیس سازگار نیستند و اگر برنامه‌نویسی بلد نباشید، باید صبر کنید تا خودِ کسی که افزونه را ساخته است، آن را به‌روز کند.

نکتهٔ ۲: افزونه‌های خاصی برای برنامهٔ Calc هم وجود دارند که کارشان افزودن توابع جدید به این برنامه است. این افزونه‌ها Add-on نامیده می‌شوند.

نکتهٔ ۳:  اکثر افزونه‌هایی که برای OpenOffice.org یا Apache Open Office ساخته شده‌اند، با لیبره‌آفیس هم سازگار هستند.

نکتهٔ ۴: افزونه‌ها به‌زبان‌های C++, Python, Java, JavaScript و LibreOffice Basic نوشته می‌شوند. خوشبختانه برای ساخت افزونه‌ها راهنماهای کاملی در ویکی سایت OpenOffice.org وجود دارد و اگر برنامه‌نویسی بلد باشید، خودِ شما هم می‌توانید افزونه‌های جدیدی بسازید تا پس از بررسی، در مخزن افزونه‌ها قرار بگیرند. همهٔ اطلاعاتی که لازم دارید در این ویکی جمع‌آوری شده‌اند:

https://wiki.openoffice.org/wiki/Extensions_development

 برخی افزونه‌های مهم و کاربردی

• افزونهٔ Lilac: این افزونه غلط‌یاب فارسی است و امتیازش بر سه افزونهٔ مشابهش این است که در انجام کارش، قواعد صرفی زبان فارسی را هم در نظر می‌گیرد و پیشنهادهایش دقیق‌تر و منطقی‌تر است. این افزونه حاصل زحمت آقای مصطفی صداقت‌جو است و مدام هم پایگاه دادهٔ آن به‌روز می‌شود.
• افزونهٔ Pagination: این افزونه امکانات بیشتری را برای درج آسان شمارهٔ صفحات سند به لیبره‌آفیس اضافه می‌کند؛ مثلاً می‌توانید جای شمارهٔ صفحه را به‌سادگی تنظیم کنید، یا جای شمارهٔ صفحات زوج و فرد را مقابل هم قرار بدهید و صفحهٔ اول را از شماره‌گذاری مستثنا کنید. هیچ‌یک از این امکانات بدون کمک این افزونه در خود لیبره‌آفیس وجود ندارند و انجامِ دستی‌شان واقعاً وقت‌گیر و پُرزحمت است.
• افزونهٔ MultiSave: این افزونه سند جاری را تنها با یک کلیک در چند فرمت ذخیره می‌کند و مناسب کسانی است که باید سند را در فرمت‌های مختلفی مثل Doc و ODF و TXT تحویل بدهند.
• افزونهٔ TimeStamp Backup: این افزونه سند را همراه با آخرین تغییراتش در یک فایل جداگانه ذخیره می‌کند و برای نام‌گذاری فایل هم از تاریخ و ساعت آخرین تغییرات استفاده می‌کند. این افزونه مناسب کسانی است که به‌صورت اشتراکی روی اسنادی مثل کتاب کار می‌کنند.
• افزونهٔ AltSearch: این افزونه استفاده از عبارت‌های باقاعده را بسیار ساده می‌سازد و بسیار مناسب کسانی است که می‌خواهند با استفاده از عبارت‌های باقاعده، در سند یا کتاب اصلاحات کلی بکنند.
• افزونهٔ Code Colorizer Formatter: این افزونه استایل‌های مختلف هر زبان برنامه‌نویسی را در آن اِعمال می‌کند و دیگر نیازی نیست که دستی این کار را بکنید.
• افزونهٔ OpenClipart.org integration: این افزونه اَشکال و کلیپ‌های آزاد این سایت را در لیبره‌آفیس می‌آورد و دیگر نیازی نیست شکل‌ها و تصاویر را دستی از سایتش دانلود کنید.
• افزونهٔ Review Toolbar: این افزونه امکانات بیشتری را برای مدیریت آخرین تغییرات انجام‌شده در سند به لیبره‌آفیس اضافه می‌کند.

کاستی‌ها و مشکلات لیبره‌آفیس

• در نمایش اسنادی که در فرمت‌های مجموعهٔ مایکروسافت‌آفیس ساخته شده‌اند (مثلاً Doc)، هنوز مشکلاتی وجود دارد. خصوصاً اگر در فایل از جداول یا شکل‌ها هم استفاده شده باشد، این مشکلات حتی بیشتر می‌شود. این دشواری‌های نمایش در فرمت Docx کمتر است.
• در بازکردن اسنادی که حجم زیادی دارند و چندصد صفحه هستند، کندی محسوس و آزاردهنده‌ای مشاهده می‌شود.
• متأسفانه لیبره‌آفیس برخلاف مایکروسافت‌آفیس، از کلیدهای میان‌برِ کمی را به کار گرفته است! مثلاً شما نمی‌توانید برای درج نویسه‌های خاص (Special Characters) کلید میان‌بر تعریف کنید. علاوه بر این حتی برخی قابلیت‌ها با وجود اینکه برایشان کلید میان‌بر هم در نظر گرفته شود، کلیدهای معادلشان مقابل آن قابلیت نوشته نشده است. بله، کاربر خودش باید آن‌ها را کشف کند!
• شما نمی‌توانید برای اِعراب حروف از رنگ‌های مختلف استفاده کنید. باید به همان رنگ پیش‌فرض سند بسازید و به همان قناعت کنید؛ در حالی که در مایکروسافت‌آفیس مطلقاً چنین کمبودی نیست.
• برای حاشیه‌های صفحه (Page Borders) نمی‌توانید از حاشیه‌های تزئینی (Decorative Borders) استفاده کنید؛ در حالی که در مایکروسافت‌آفیس تنوع زیادی در انتخاب حاشیه‌ها در اختیار دارید. تقریباً ۷ سال است که این کاستی به برنامه‌نویسان گزارش شده است؛ با این حال هیچ نشانه‌ای از برطرف‌شدنش دیده نمی‌شود و چند سال است که به حال خودش رها شده است!
• لیبره‌آفیس در نمایش سند از حالت‌های نمایش Outline (نمای کلی) و Draft (پیش‌نویس) پشتیبانی نمی‌کند. هر دو کاستی گزارش شده‌اند؛ اما چند سال است که دست‌نخورده مانده‌اند.
• متأسفانه برای مرتب‌سازی فهرست منابع و مآخذ بر اساس حروف الفبا هیچ گزینه‌ای وجود ندارد! این در حالی است که در واژه‌پرداز MS-Word شما حتی می‌توانید کلماتی را که با «اﻟ» آغاز می‌شوند، از مرتب‌سازی مستثنی کنید.
• امکان انتخاب کُلیِ فهرست منابع و مآخذ وجود ندارد! یعنی اگر کلیدهای Ctrl+A را بفشارید، فقط یکی از منابع انتخاب می‌شود. متأسفانه برای انتخاب همهٔ آن‌ها با هم ناچارید که از امکانات بخش «جست‌وجوی حرفه‌ای» (Ctrl+H) استفاده کنید که وقت‌گیر و خسته‌کننده است.
• امکانات صفحه‌آرایی نسبت به برنامهٔ MS-Word واقعاً کمتر است. مثلاً نگاهی به پنجرهٔ واقعاً ضعیف بخش‌بندیِ (Section) صفحات بیندازید:

مقالات و راهنماهای فارسی

1. آموزش ساخت الگوها یا قالب‌ها (Template) برای واژه‌پرداز لیبره‌آفیس
2. آموزش استفاده از ویژگی تکمیلِ خودکار در واژه‌پرداز لیبره‌آفیس
3. لیبره‌آفیس به‌جای مایکروسافت‌آفیس، آزاد و رایگان
4. آموزش درج واترمارک در واژه‌پرداز لیبره‌آفیس
5. آموزش ساخت جدول در صفحه‌گستردهٔ لیبره‌آفیس
6. چگونه در صفحه‌گستردهٔ لیبره‌آفیس یک سلول را به یک سلول در فایلی دیگر متصل کنیم؟
7. چاپ یا تکرار بخشی از ستون یا سطر در صفحه‌گستردهٔ لیبره‌آفیس
8. چگونه سطر یا ستون را در صفحه‌گستردهٔ لیبره‌آفیس ثابت نگه داریم؟
9. نمایش اعداد فارسی در لیبره‌آفیس
10. نکته‌های کاربردی از لیبره‌آفیس
11. بهینه‌سازی اپن‌آفیس برای زبان فارسی
12. قالب پیش‌فرضِ فارسی برای اپن‌آفیس
13. توابع هجری شمسی در صفحه‌گستردهٔ لیبره‌آفیس
14. آموزش دوستونه کردن صفحات در واژه‌پرداز لیبره‌آفیس
15. تفاوت‌های لیبره‌آفیس و مایکروسافت‌آفیس
16. طراحی یک فاکتور فروش با استفاده از امکانات صفحه‌گستردهٔ لیبره‌آفیس
17. آموزش‌های ویدیویی لیبره‌آفیس
18. مقایسهٔ PowerPoint و Impress
19. کلیدهای میان‌بُر در Impress