پنج اقلیم حضور یکی از کتاب‌هایی است که شادروان داریوش شایگان در دوسه سال آخر عمر خویش نوشت. این کتابِ خوش‌خوان را انتشارات فرهنگ معاصر با ظاهری بیش‌وکم پیراسته و ویرایشِ صوری نسبتاً درخوری روانۀ بازار کرده است. درواقع، با نگاهی گذرا به‌خوبی پیدا است که کتاب از چشم ویراستاری آگاه گذشته است. از نشانه‌های این پیراستگیِ صوری یکی این است که تقریباً در همه‌جا «ۀ»ها به‌درستی و با دقت درج شده و در کمتر جایی به‌جای آن، مخاطب با «ه» مواجه می‌شود.
بااین‌همه، در پانوشت صفحۀ ۵۲ «ۀ»ای از قلم افتاده که گویا ازروی بی‌دقتی در ویرایش صوری نیست؛ بلکه ناشی از ناآشنایی ویراستار با وزن شعر است. «ۀ» جاافتاده در این بیتِ خیام و مربوط به دو واژۀ «قطرۀ» و «ذرۀ» است:
یک قطرۀ آب بود و با دریا شد
یک ذرۀ خاک و با زمین یکتا شد
وزن این رباعی این است: «مفعولُ مفاعلن مفاعیلن فع» و درصورتی‌که این دو واژه را «قطره» و «ذره» بنویسیم و بخوانیم، وزن شعر به هم می‌ریزد. از قرائن چنین برمی‌آید که ویراستار در اینجا این دو واژه را به‌اصطلاح «ممیز» یا «واحد شمارش» پنداشته و مانند نمونه‌های زیر که این دو کلمه در آن‌ها نقش ممیز دارد و به بعد از خود اضافه نمی‌شود، با آن‌ها برخورد کرده است:
ـ چند قطره خون ریخته بود روی زمین.
ـ یک ذره نمک از نمکدان افتاد بیرون.
این در حالی است که دو واژۀ یادشده در شعر خیام «ممیز» نیست و به بعد از خود اضافه می‌شود. این نکته را صرفاً با شناخت وزن شعر می‌توان دریافت؛ چیزی که امروزه در میان اغلبِ ویراستاران مغفول واقع می‌شود. این روزها سروکار مردم با شعر بسیار کم شده است. حتی فرهیختگان و اهالی کتاب چندان شعر نمی‌خوانند و نتیجه آن شده که گوش بسیاری از افراد از تشخیص وزن شعر ناتوان شده است. روزگاری در مرکز نشر دانشگاهی از درس‌های ضروریِ دورۀ ویرایش، «عروض و وزن شعر» بوده است. امروزه چند ویراستار می‌توان سراغ گرفت که وزن شعر بلد باشد؟
کتابنامه
شایگان، داریوش، ۱۳۹۳، پنج اقلیم حضور: بحثی دربارۀ شاعرانگی ایرانیان، چ۱، تهران: فرهنگ معاصر.
