ابزارهای ویرایش | نگاهی به سه ابزار ویراستار

در کار ویرایش، ویراستار به‌کمک ابزارهای ویرایش، در تصحیح و سامان‌دهی اثر موفق می‌شود: ۱. دست‌نوشت مطلوب که دو گونه است: رایانه‌ای و کاغذی؛ ۲. شیوه‌نامه؛ ۳. منابع.

برای هر کاری ابزارهایی لازم است که با دراختیارداشتن آن‌ها می‌توان در آن موفق شد. در کار ویرایش هم ویراستار به‌کمک ابزارهایی، در تصحیح و سامان‌دهی اثر موفق می‌شود که عبارت‌اند از دست‌نوشت مطلوب، شیوه‌نامه و منابع.

۱. دست‌نوشتِ مطلوب

مجموعهٔ صفحه‌های دست‌نویس یا حروف‌چینی‌شده پیش از ویرایش و تحویل به حروف‌چین را اصطلاحاً دست‌نوشت (Hand Written) یا «خبر» می‌نامند. به‌عبارت دیگر، آنچه پدیدآورنده فراهم آورده، دست‌نوشت نام دارد.

دست‌نوشت به دو روش تهیه می‌شود: رایانه‌ای و دستی. در اینجا نکته‌های مربوط به هر دو را می‌آوریم:

دست‌نوشتِ رایانه‌ای

پاره‌ای از مؤلفان با رایانه می‌نویسند یا پس از نگارش، به حروف‌چین دیگری می‌سپارند. در هر صورت، اگر کتابی حروف‌چینی شده بود، هنگام تحویل به ویراستار، باید نکته‌های زیر رعایت شود:

۱. در پرینت (چاپ) اول، فاصلهٔ سطرها دو سانتی‌متر باشد. این فاصله به ویراستار امکان می‌دهد تا حذف و اضافه‌ها را به‌راحتی انجام دهد.

۲. متن حروف‌چینی‌شده قبل از دادن به ویراستار، یک بار غلط‌گیری شود.

۳. متن حروف‌چینی‌شده اگر دست‌نویس دارد، هر دو به ویراستار تحویل داده شود.

۴. یک نسخه از دیسکت یا لوح فشردهٔ (CD) اولیهٔ اثر به ویراستار داده شود. چون ویرایش صوری از جنبه‌های مختلف از این پس با رایانه انجام می‌گیرد، همان روشی که «ویرایش و نشر الکترونیکی» نامیده می‌شود.

یادآوری: در ویرایش و نشر الکترونیکی، پدیدآورنده اثر خود را به‌صورت دیسکت، سی‌دی یا دی‌وی‌دی تحویل می‌دهد یا با پست الکترونیکی می‌فرستد. بنابراین ویراستار باید با رسانه‌های جدید اطلاعاتی‌ارتباطی و کارکردن با آن‌ها آشنا باشد. نشر و ویرایش الکترونیک مقوله‌ای است که به‌سرعت در حال گسترش است و آیندهٔ شغلی ویراستاران به تسلط بر رایانه و ابزارهای جانبی آن بستگی دارد.

۵. عنوان‌های اصلی و فرعی با فونت‌های مختلف حروف مشخص گردد.

۶. مشخصات تفضیلی منابع در کتابنامه آمده باشد. علاوه بر نام مؤلف و کتاب، ناشر، سال و محل نشر، بسیار مهم است.

۷. مؤلف پیش از تحویل اثر باید نقل‌قول‌ها را با منابع تطبیق دهد و از شمارهٔ جلد و صفحه مطمئن شود.

۸. کتاب باید به‌صورت کامل به ویراستار تحویل داده شود.

۹. واحدهای پیش از متن از قبیل یادداشت ناشر، پیشگفتار، مقدمه، فهرست و واحدهای پس از متن از قبیل واژه‌نامه، کتابنامه، نقشه‌ها و تصویرها باید همراه متن اصلی به ویراستار تحویل داده شود.

۱۰. از تمام صفحه‌های کتاب باید نسخهٔ بدل گرفته شود و یا دیسکت و لوح فشرد دیگری از آن تهیه شود.

دست‌نوشت کاغذی

نویسندگانی که از رایانه استفاده نمی‌کنند و با دست می‌نویسند، برای آماده‌سازِی دست‌نوشت خود باید نکته‌های زیر را رعایت کنند:

۱. از کاغذهای نازک، کاهی یا رنگی که زود پاره می‌شوند و یا مطالب آن در اثر مرور زمان، کم‌رنگ می‌گردند و یا چشم ویراستار و حروف‌چین را آزار می‌دهند، استفاده نکنند.

۲. فاصلهٔ سطرها دو سانتی‌متر باشد. فاصلهٔ کمتر باعث فشردگی سطور می‌شود و جایی برای حذف و اضافه نمی‌گذارد. فاصلهٔ بیشتر نیز مخلّ زیبایی و اسراف در کاغذ است.

۳. چهار طرف صفحه، حدود یک سانتی‌متر سفید گذاشته شود.

۴. صفحه‌ها یک‌رو باشد.

۵. در حاشیهٔ صفحه، چیزی نوشته نشود.

۶. دست‌نوشت نباید با مداد یا قلم قرمز و یا سبز باشد.

۷. صفحه‌ها به‌دقت شماره‌گذاری شده باشد.

۸. ارجاعات و منابع دقیقاً ذکر شده باشد.

۹. کتابنامهٔ اثر کامل باشد.

۲. شیوه‌نامه

شیوه‌نامه دستورالعملِ ویرایشی در جنبه‌های مختلف به‌ویژه ویرایش صوری و فنی است که کارهای متعدد یک یا چند ویراستار را به‌صورت واحد درمی‌آورد.

داشتنِ شیوه‌نامه نشانهٔ فهم ویرایشی یک سازمان یا ویراستار می‌باشد و عاملی است که همهٔ ویراستاران یک مؤسسه یا نهاد پژوهشی و انتشاراتی را وحدت رویه می‌دهد.

از زمانی که ویرایش به‌سبک جدید در ایران مطرح شد و ویراستارانی در یک مجموعه گرد آمدند و یکی‌دو سازمان ویرایشی به وجود آمد، ضرورت شیوه‌نامه نیز احساس گردید.

ابزار کارتان همراهتان باشد | سه نکته از تجربه‌ای کاری

نخستین شیوه‌نامهٔ کامل و همه‌جانبه، البته فقط درقسمت صوری و فنی، را دکتر شمس‌الدین ادیب‌سلطانی با نام راهنمای آماده‌سازی کتاب نوشت. این کتاب در قطع وزیری و افزون بر هزار صفحه است. بسیاری از کسانی که بعدها شیوه‌نامهٔ صوری نوشتند، حتی بعضی بی‌ ذکر مأخذ، از همین کتاب بهره بردند.

در اینجا پاره‌ای از این شیوه‌نامه‌ها را نام می‌بریم:

– راهنمای نگارش و ویرایش، دکتر محمدجعفر یاحقی و دکتر محمدمهدی ناصح، چ۲۰، مشهد: به‌نشر، ۱۳۸۱.

– نگارش و ویرایش، احمد سمیعی (گیلانی)، چ۱، تهران: سمت، ۱۳۷۸.

– راهنمای ویرایش، دکتر غلامحسین غلامحسین‌زاده، چ۷، تهران: سمت، ۱۳۸۷.

– شیوه‌نامهٔ ویرایش (۷ جلد)، محمدرضا محمدی‌فر، چ۱، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۱.

– دستورخط فارسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، چ۵، تهران، ۱۳۸۶.

– شیوه‌نامهٔ دایرةالمعارف امام حسین(علیه‌السلام)، سیدابوالقاسم حسینی (ژرفا)، چ۱، قم: پژوهشکدهٔ سپاه، ۱۳۷۶.

۳. منابع

ویراستار در امور علمی و فنی، غیر از شیوه‌نامهٔ ویرایش، به منابع کلیدی و اساسی نیز احتیاج دارد. در قسمت‌های عمومی: فرهنگ‌های لغت، واژه‌نامه‌ها، دایرةالمعارف‌ها و منابعی از این دست، او را در ارائهٔ بهتر کار مدد می‌کند. در بخش‌های تخصصی هم، به‌تناسب موضوع خاصی که ویرایش می‌کند، باید یک یا چند منبع معتبر در اختیار داشته باشد.

غیر از این منابع، اگر مؤلف، فرصتِ وارسی نقل‌قول‌ها را ندارد، باید منابع تألیف خود را به ویراستار بسپارد تا او بتواند بر اساس آن‌ها نقل‌قول‌ها را کنترل کند. بدون این منابع، ویراستار قادر نیست صحتِ داده‌ها را بسنجد.

به هر جهت، ویراستاری که منابع معتبر اعم از کاغذی و الکترونیکی را در اختیار داشته باشد، کارش پخته‌تر و سنجیده‌تر خواهد بود. برای تحقق این هدف، خود ویراستار باید اطلاعات کتاب‌شناختی مناسبی داشته باشد. وی باید در عرصه‌های عمومی و نیز رشتهٔ تخصصی خود، منابع معتبر را بشناسد و با ناشران و کتاب‌فروشی‌های معتبر آشنا باشد و با پایگاه‌های اطلاع‌رسانی کتاب پیوند بخورد و بدین وسیله از تازه‌های نشر و کتاب اطلاع یابد.

ویراستار با این اطلاعات کتاب‌شناختی خود می‌تواند منابع پدیدآورنده را نیز نقد و اصلاح کند و چون مشاوری امین، منابع بهتری به وی معرفی نماید.

اساساً ویراستاری در کار خود موفق است که عشق وافری به کتاب داشته باشد و این عشق را با شناخت انواع منابع و کتاب‌ها و نیز مطالعهٔ هدفمند و جهت‌دار تعمیق بخشد. فقط شناخت و انبارکردنِ کتابها کافی نیست؛ مطالعهٔ آن‌ها مهم‌تر است. استاد بزرگ ویرایش، آقای احمد سمیعی (گیلانی) می‌نویسد:

به‌ سود و صلاحِ ویراستار است که در هر فرصتی از راه مطالعه، سطح معلومات خود را بالا ببرد. ورق‌زدنِ تفننی کتاب‌ها هم که شده، غنیمت است و اگر ویراستار حرفه‌ای ساعت یا ساعاتی از شبانه‌روز را صرف این کار شریف کند، ضرر نکرده است. از این راه، ویراستار در ذهن خود، گنجینه‌ای از منابعی که ر وزی به دردش خواهند خورد، فراهم می‌آورد و با امکانات یکایک آن‌ها در جواب‌گویی به مشکلات، از پیش آشنا می‌شود.

دربارهٔ ویرایش، مقالهٔ «آداب ویراستاری»، ص۲۴.

آقای دوریس لسینگ، دربارهٔ رابرت باب گاتلیب، سرویراستار بزرگ آمریکایی، می‌گوید:

آنچه باب را به‌عنوان ویراستاری بزرگ و احتمالاً بهترین ویراستار زمانهٔ خود تبدیل کرده، این است که همه‌چیز خوانده، بهترین گفته‌ها و نوشته‌ها را هضم کرده و موقع داوری دربارهٔ آثار نویسندگان، از این کوله‌بار تجربه بهره می‌گیرد.

لارسینماک فاکر، هنر ویرایش، ترجمهٔ مژده دقیقی و احمد کسایی‌پور، ص۱۷.

این مطلب اولین بار در اینجا منتشر شده است:
فصلنامهٔ معارف اسلامی، س۲۹، ش۸۱، پاییز۱۳۸۹.