آیا به‌کار بردن «الاغ» در معنی «خر» درست است؟

برخی معتقدند این دو کلمه مترادف نیستند. خر، حیوان معروف، واژهٔ فارسی است؛ ولی الاغ در ترکی به‌معنای «چاپار» است و در متون قدیم فارسی نیز به همین معنی به‌ کار رفته‌ است. امروزه در فارسی، هم در نوشتار و هم در گفتار، الاغ را به‌معنای «خر» به‌ کار می‌برند؛ ولی در نثر فصیح بهتر است از استعمال آن به این معنی پرهیز شود.

پاسخ

۱. الاغ برگرفته از واژهٔ ترکیِ ulaγ به‌معنی «اسب چاپار»، «اسب یدک» و «درازگوش، خر» است (Doerfer 1965, p. 102).

۲. از دیدگاه زبان‌شناسی درزمانی (تاریخی)، الاغ دست‌کم از سدۀ نهم در معنی «درازگوش» و «خر» در متن‌های معتبر فارسی به‌ کار رفته‌ است و این کاربرد به زبان فارسیِ «امروزه» منحصر نمی‌شود:

قرن ٩: در اثنای طريق راه، غلط کردند و بسی اسب و الاغ از آن‌ سبب تلف شد (شرف‌الدین یزدی، ظفرنامه، ج1، ص343).

قرن ١٠: صاحب خر بار از خر برگرفت و به الاغی ديگر بار کرد (ابومسلم‌نامه، ج1، ص566).

قرن ١١: استر… از بلندی اسب فروتر و از پستی الاغ بلندتر است و بهترين چيزها آن است که ميانه باشد (نظام‌الدین گیلانی، مضمار دانش، ص59).

قرن ١٢: استر… حيوانی است که از نزديکی اسپ و الاغ توليد می‌يابد (عقیلی خراسانی، مخزن‌ الادویه، ص226).

قرن ١٣: الاغ آنجا بزرگ‌تر از ساير قاطر‌های بلاد ديگر می‌شود (سفرنامۀ رضاقلی میرزا، ص248).

قرن ١٤: کنار نهر کر چرخ‌ها نصب نموده و کوزه‌ها بر آن بسته‌اند و با گاو و الاغ و اسب آب بسيار بالا می‌کشند (سفرنامهٔ فراهانی، ص83).

۳. امروزه در فارسی، الاغ هم در گفتار و هم در نوشتار در معنی «درازگوش» و «خر» به‌ کار می‌رود:

دانته … الاغی را چنان تربيت کرده بود که… می‌رقصيد و مطابق با حرکات رقص، عرعر هم می‌کرد (مینوی، پانزده گفتار، ص42).

الاغ‌های سواری رهوار بسيار خوبی بود که بهترين آن‌ها را الاغ بندری می‌گفتند (خاطرات نفیسی، ص534).

دوسه نفر از کشاورزان … با مال‌های خود که عبارت بود از چند الاغ و يک اسب، به کبوده می‌آمدند (اسلامی ندوشن، روزها، ج1، ص95).

آیا به‌کاربردن «انجام» در معنای اسم‌مصدری درست است؟

۴. از دیدگاه معنی‌شناسی درزمانی (تاریخی)، الاغ در فارسی کهن، افزون بر معنی «چاپار»، به‌معنی «اسب» و «مَرکَب» نیز به‌ کار رفته‌ است:

در معنی «اسب»:

قرن ٩: وبا در اسبان جته افتاد و چندان اسب هلاک شد که از چهار سوار يکی را بيش الاغ نماند (شرف‌الدین یزدی، ظفرنامه، ج1، ص319).

در معنی «مَرکَب»:

قرن ٨: چو از ملازمت و بندگی گزیرم نیست / مرا الاغ مگر استری دهی پس‌ از این (دیوان ابن‌یمین، ص491).

قرن ١٠: القاس‌ميرزا اساس محنت و نکبت را به باغ عيش‌آباد کشيد. در عرض چهار روز که در تبريز بودند، عليق الاغان و شتران از برگ و پوست درختان می‌گذشت و در چهار روز، موازی پنج‌هزار اسب و استر و شتر به چراگاه عدم شتافتند (روملو، احسن‌ التواریخ، ج3، ص1317).

۵. الاغ در مقایسه با خر، نوعی به‌گویی است و فارسی‌زبانان برای پرهیز از معنی ناخوشایندِ خر، ترجیح می‌دهند واژهٔ الاغ را به‌ کار ببرند.

نتیجه

الاغ هم در ترکی به معنی «درازگوش» و «خر» بوده‌ است و هم در فارسی کهن و معاصر؛ پس به‌کاربردن الاغ در معنی خر درست است.