برخی معتقدند نجات‌غريق یعنی «رهاندن کسی که دارد غرق می‌شود». شناگرِ ماهری که این کار را می‌کند، ناجی غريق خوانده می‌شود. گروهی به‌غلط نجات‌غريق را به‌معنی «ناجیِ غریق» به کار می‌برند.
پاسخ
١. نجات‌غريق یا غريق‌نجات به‌معنی «نجات‌دهندهٔ غریق» است و نجات در این ترکیب صفت‌گونه است و نه اسم‌مصدر. در برخی واژه‌های مرکب فارسی، اسم تغییر مقوله می‌دهد و به‌صورت صفت‌گونه به کار می‌رود؛ مانند ايران‌دوست (= دوست‌دارندهٔ ایران)، بلندپرواز (= بلندپروازکننده)، جان‌نثار (= نثارکنندهٔ جان)، زودباور (= زودباورکننده)، کم‌کار (= کم‌کارکننده) و گفتاردرمان (= درمان‌کنندهٔ گفتار).
این واژه‌های مرکب صفت هستند. در زیرساختِ جزء صفت‌گونهٔ این ترکیب‌ها (یعنی نجات، دوست، پرواز، نثار، باور، کار و درمان)، به‌ترتیب فعل‌های مرکب نجات‌دادن، دوست‌داشتن، پروازکردن، نثارکردن، باورکردن، کارکردن و درمان‌کردن قرار دارد. پس از حذف‌شدنِ همکردِ این فعل‌های مرکب، عنصر غیرفعلی یا همان صفت‌واره به‌مانند بن فعل بسیط عمل می‌کند و به‌قیاس صفت‌های فاعلی مرکب مرخم (به‌تعبیر دستورهای سنتی)، مانند داستان‌نويس (= نویسندهٔ داستان)، دانشجو (= جویندهٔ دانش) و طلافروش (= فروشندهٔ طلا)، در فرایند واژه‌سازی به کار می‌رود.
این فرایند را می‌توان این‌گونه تحلیل کرد:
نجات‌دادنِ غريق ◄ نجات‌دهندهٔ غريق ◄ غريق‌نجات
چنان‌که، برای مثال، جان‌نثار را نیز می‌توان این‌گونه تحلیل کرد:
نثارکردن جان ◄ نثارکنندهٔ جان ◄ جان‌نثار
٢. نجات‌غريق مقلوبِ غريق‌نجات است؛ چنان‌که مثلاً کارمزد نیز، در لغت، مقلوب مزد کار است. این ساخت یکی از ساخت‌های صرفی در زبان فارسی است و نمی‌توان آن را غلط دانست.
٣. نام رسمی فدراسیون این رشتهٔ ورزشی نیز «فدراسیون نجات‌غریق و غواصی جمهوری اسلامی ایران» است.
منابع
علاءالدین طباطبایی، ترکیب در زبان فارسی (بررسی ساختاری واژه‌های مرکب)، تهران، کتاب بهار، ۱۳۹۵.
علاءالدین طباطبایی، واژه‌سازی و دستور (مجموعه‌مقالات)، گردآوردهٔ احمد خندان، تهران، کتاب بهار، ۱۳۹۴.
7 دیدگاه. دیدگاه خود را ثبت کنید
سلام و روز خوش.
در بند آخر استدلالی که درباره صحت ترکیبات “نجات‌غریق” و “غریق‌نجات” آورده‌اید – و استدلال قرص و محکمی است – نوشته‌اید:
۳- نام رسمی فدراسیون این رشتهٔ ورزشی نیز «فدراسیون نجات‌غریق و غواصی جمهوری اسلامی ایران» است.
البته شما بند آخر را برای صحه گذاشتن بر یکی از این دو ترکیب آورده‌اید، اما اگر دقت کنید، می‌بینید که “نجات‌غریق” و “غواصی” در عرض هم و با فاصلهٔ واو ربط آمده‌اند و منطقاً باید از نظر ساخت‌واژی هم‌ارز باشند؛ درحالی‌که “غواصی” با یای مصدری آمده و طبعاً معنای مصدری دارد و “نجات‌غریق” – با استدلالی که آوردید – کاربرد وصفی دارد.
این دوگانگی ممکن است مخاطب را دچار تردید کند که اگر آن‌گونه که گفته‌اید، “نجات‌غریق” صفت است، چگونه با یک اسم، هم‌عرض و هم‌ارز شده است و مثلاً یا باید “نجات‌غریق و غواص” باشد یا اینکه تعبیر فدراسیون، درست است و مصدر نجات به‌خوبی نشان از اسم‌بودنِ این ترکیب دارد.
به‌این‌ترتیب، با آوردن این شاهدمثال از فدراسیون که احتمالاً دقتِ چندانی در گزینش واژه‌ها نداشته‌اند، ناخواسته به وادی نقض‌غرض افتاده‌اید و استدلالتان را تضعیف کرده‌اید.
همان‌طور که آقااحسان گفتند آخر متن انگار خودتان را نقض کرده‌اید. توضیحی ندارید جناب قربان‌زاده؟
چه حسن کچل چه کچل حسن
خیلی جالب بود!
آیا «نجات‌غریق» درست است یا «غریق‌نجات»؟
«آیا» را با «یا» جمع‌کردن _ چنان‌که در عنوان کرده‌اید_ درست است؟
بله. پرسش از هر دو است.