خانه‌مان یا خانۀمان | بحثی در دستورخط فارسی

توضیح: نکته‌ای که در زیر به آن پرداخته می‌شود، به زبان فارسی معیار در ایران مربوط است، نه زبان شکستۀ گفتاری. به‌بیان شفاف‌تر، آنچه در اینجا تحت عنوان «تلفظ» از آن یاد شده، آوایی است که فارسی‌زبانانِ ایران وقتی از روی متن ناشکستۀ مکتوب می‌خوانند، بر زبان می‌آورند. بنابراین، بی‌گفت‌وگو پیدا است که «خانه‌مان» را در گفتار شکستۀ روزمره «خونه‌مون» تلفظ می‌کنند و بحث دربارۀ نوشتن این واژه به‌صورت «خانۀمان» در این گونۀ زبانی یکسره بی‌موضوعیت است.

در زبان فارسی هروقت بخواهند دو کلمه را به‌شکل اضافی پشت‌سرهم بیاورند، اصطلاحاً یک کسرۀ اضافه بینشان می‌گذارند؛ مثلاً «دستِ من». هرگاه واژه‌ای به کلمه‌های مختوم به «ه» غیرملفوظ اضافه شود، این کلمه‌ها ناگزیر نیازمند یک «ی» (y) میانجی می‌شوند تا دو صدای e را به هم پیوند دهد. برای نمونه، اگر «من» (man) را به «خانه» (khāne) اضافه کنیم، ترکیبی که حاصل می‌شود، چنین است: «خانهِ من» که به‌سبب پپاپی‌آمدن دو صدای e، دشوارخوان است و ازاین‌رو، آن را به‌صورتِ khāneye man تلفظ می‌کنیم؛ یعنی به آخر واژه، به‌جای اینکه e اضافه کنیم، ye می‌افزاییم.

در فارسی امروز وقتی واژه‌ای را که به «ه» غیرملفوظ ختم شده، به‌صورت اضافی به کار می‌بریم، ye را به‌برجستگی تلفظ می‌کنیم؛ مثلاً:

خانۀ من: khāneye man

ویرانۀ ما: virāneye mā

زمانی که مضافٌ‌الیه چنین واژه‌ای، ضمیر ملکیِ «مان» یا «تان» یا «شان» باشد نیز این اتفاق می‌افتد و ye کاملاً به تلفظ درمی‌آید:

khāneyemān

khāneyetān

khāneyeshān

اما کتابچۀ دستورخط فارسی فرهنگستان این تلفظ را که امروزه رواج‌دارتر از تلفظ دیگر است، نادیده گرفته و در جدولی که در صفحۀ ۲۶ آن آمده، املای سه صورت اخیر را چنین توصیه کرده است: «خانه‌مان»، «خانه‌تان»، «خانه‌شان» که آوانگاری‌اش چنین می‌شود:

khānemān

khānetān

khāneshān

البته نمی‌توان منکر شد که در کاربردهایی خاص، به‌ویژه در شعر و به‌ضرورت تنگناهای شعری، گاه این‌دست واژه‌ها را به همان شکل که در دستورخط فرهنگستان آمده، باید تلفظ کرد؛ منتها تلفظی که در بالا از آن یاد شد، صورت متداول‌تر و پربسامدتر است.

آیا این شیوهٔ نوشتن «نیکوست»؟

ازسوی دیگر، یکی از قاعده‌های بنیادی دستورخط، «همخوانی نوشتار با گفتار» است؛ به این معنی که دربرابر هر واج یا آوایی که به زبان می‌آید، تا حد ممکن باید نویسه‌ای به کار رود. به همین دلیل، صحیح نیست که بنویسیم «خانه‌مان» و بخوانیم khāneyeman؛ زیرا در این حالت، y موجود در این کلمه را از خط حذف کرده‌ایم. با این توضیحات، سه واژۀ بالا و واژه‌های مشابه آن را باید به یکی از دو صورت زیر بنویسیم:

الف. خانۀمان، خانۀتان، خانۀشان؛

ب. خانه‌ی‌مان، خانه‌ی‌تان، خانه‌ی‌شان.

نکتۀ دیگری که در اینجا باید به آن اشاره کرد، این است که‌ در املای واژه‌هایی ازاین‌دست، «ۀ» به «ه‌ی» ترجیح دارد و صورت نوشتاری آسان‌تری را در اختیار می‌گذارد.

پی‌نوشت: ممکن است کسانی با این نظر مخالف باشند و بگویند هیچ‌کس «خانه‌مان» را khāneyemān تلفظ نمی‌کند. اثبات عملی و دقیق این نکته مستلزم ضبط صدای گویشوران و آمارگیری از تلفظ آ‌ن‌ها است که با امکانات ناقص فعلی، بسیار دشوار است. بااین‌همه، کسانی که دراین‌باره تردید دارند، می‌توانند به تلفظ افراد از متن‌های نوشته‌شدۀ ناشکسته توجه کنند و این موضوع را بررسند. نکتۀ دیگری که کمابیش مؤید این مطلب است، جست‌وجوی «خانۀمان» و «خانه‌ی‌مان» و واژه‌های مشابه این‌ها در اینترنت است. نمونه‌هایی که از این املاها وجود دارد، خود نشانه‌ای است از اینکه به‌هرحال عده‌ای از زبان‌وران به این تلفظ آگاه‌اند و این املا را برایش به کار می‌برند.

«ویراستاران»: نظر «ویراستاران» با نظر نویسندۀ این مقاله در این موضوع متفاوت است. همچنین رسم‌الخط این نوشتار بنا به خواست نویسنده، تغییر نکرده است.