گفت‌وگویی دربارۀ قانون فاصله‌ها

تقدیم به شما، از بحث‌های قدیمی تالار گفت‌وگوی (فروم) «ویراستاران».

محتوای آن تالار را خردخرد به این وبگاه آوردیم. شما هم دیدگاهتان را در پایین همین نوشته درج کنید.

فاطمه اشرف‌زاده:

با سلام و خسته نباشید خدمت همهٔ ویراستاران عزیز

من برای کار ویراستاری (نسخهٔ خطی) که در دست دارم، دو کتاب: یکی فرهنگ املایی خطّ فارسی(چاپِ پنجم) و دیگری کتاب مبانی درست‌نویسی دکتر ناصر نیکوبخت را مبنا قرار داده‌ام. مسئله‌ای که با آن درگیرم، مسئلهٔ جدانویسی و سرهم‌نویسی فعل‌ها و اسم‌های مرکب است. در مقدمهٔ کتاب فرهنگ املایی خطّ فارسی آمده:

وقتی دو کلمه استقلال معنایی خود را حفظ کرده باشند، مانند کارکردن از نیم‌فاصله استفاده می‌شود؛ ولی در مواقع دیگری که کلّ فعل مرکب یک واحد معنایی ساخته است، مانند نگه‌داشتن بدون فاصله کنار هم نوشته می‌شوند.

در این کتاب بیشتر تأکید بر جدانویسی است و بدون تفاصیل بیشتر مسئله را به همین‌جا ختم می‌کند. اما در کتاب ناصر نیکوبخت؛ به این موضوع بسط بیشتری داده شده، طوری‌که برای هرگونه از کلمات مرکب یک قانون خاصی گذاشته است؛ با این حال منظور از جدانویسی به‌طور واضح توضیح داده نشده که نیم‌فاصله یاشد یا فاصلهٔ کامل.

هرچندکه قانون‌گذاری کتاب فرهنگستان برای جدانویسی بعضی از مشکلات در این‌باره را حل می‌کند؛ اما سؤالات زیادی هم با خود به دنبال دارد. اگر قرار باشد مبنا بر یک واحد معنایی باشد آیا نوشتن فعل‌هایی مثل «به‌دست‌خواهم‌آورد»، «درهم‌می‌کشاند»، «دست‌ر‌وی‌هم‌گذاشت»، «خواهدشد» که نوشتن آن‌ها به این شکل دور از جاافتادگی و زیبا‌نویسی به‌ نظر می‌رسد، درست است؟ یا در مورد اسم‌هایی مانند «اسیدسیتریک»،‌ «دی‌اکسیدکربن» و… باید همین قانون اجرا شود؟

از ویراستاران با تجربه تقاضا دارم من را در این‌باره راهنمایی کنند که آخر چه قانونی را  برای سبک کاری خود می‌توانم در دست بگیرم؟

با تشکر.

سیدحمید حیدری‌ثانی:

به‌دلایل متعدد، به‌طور کلی تابع دستورخط فرهنگستان زبان و ادب فارسی هستیم.

در کتاب دستورخط فارسی قواعد کلی برای پیوسته‌نویسی و جدانویسی بیان شده است. از آنجا که به‌خاطرسپاری و اجرای این قواعد بر واژه‌ها دشوار و زمان‌بر است، در کتاب فرهنگ املایی خط فارسی، صورت املایی بیش از ۳۳هزار واژه مطابق روش فرهنگستان آمده است. ما پیوسته و هر روز به این فرهنگ مراجعه می‌کنیم.

اما دو نکته:

۱. به‌طور کلی، مصدر همیشه نیم‌جداست؛

۲. اجزای فعل مرکب و فعل‌های صرف‌شده همیشه جداست.

فاطمه اشرف‌زاده:

ممنون از پاسختان

در جوابی که دادید اشاره کردید که به عنوان یک قانون اصلی اجزای افعال مرکب  کامل جدا نوشته می‌شوند.

اگر ممکن است منبع این قانون را ذکر کنید، چون در کتاب دستور خطّ فارسی همچین نکته‌ای را ندیدم، بلکه برعکس، آمده: فعل مرکبی که یک واحد معنایی را می‌رساند اجزای آن باید بدون فاصله کنار هم قرار بگیرند.

مشکل من هم بر سر همین مسئله است، چراکه اگر بخواهم این قانون فرهنگستان را به‌کار ببرم با خیلی از افعال مرکب روبه‌رو می‌شوم که کنار هم نویسی آن‌ها از نظر زیبایی و جاافتادگی درست به‌نظر نمی‌رسد.

سیدحمید حیدری‌ثانی:

کجای دستورخط همچین مطلبی دیده‌اید؟ با ذکر شماره صفحه و شماره خط، نشانی‌اش را بفرمایید. در دستورخطی که ما تابه‌حال دیده‌ایم، در صفحهٔ ۴۱، خط ۶ و ۱۶ و ۱۷، این‌چنین نوشته شده است:

ب) کلمات مرکبی که الزاماً جدا نوشته می‌شود:

…

۶. مصدر مرکب و فعل مرکب:

سخن‌گفتن، نگاه‌داشتن، سخن گفتم، نگاه داشتم

طبق این بند، اجزای مصدر و فعل مرکب باید جدا نوشته شوند. البته مهم‌ترین اشکال دستورخط این است که دو اصطلاح «جدا» و «نیم‌جدا» را خلط کرده است و این‌هم ناشی از دوربودن آقایان از فضای نشر است. خوشبختانه در تمام کتاب، با توجه به مثال‌هایشان می‌توان بین این دو تمایز دارد. در مثال‌های ذکرشده برای بند ۶ نیز این‌چنین است: اجزای مصدر نیم‌جداست و اجزای فعل جدا.

فاطمه اشرف‌زاده:

ممنون از پیگری‌تان

فرهنگ املایی خطّ فارسی بر اساس دستور خطّ فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی علی اشرف صادقی، زهرا زندی‌مقدم، تهران: چاپ پنجم 1392.

در مقدمه، صفحهٔ 14:

وقتی دو کلمه استقلال معنایی خود را حفظ‌ کرده باشد، مانند: کارکردن، غذا خوردن، سخن گفتن، کوشش کردن… از نیم‌فاصله استفاده می‌شود ولی در مواقع دیگری که کلّ فعل مرکب یک واحد معنایی ساخته است، مانند: نگه‌داشتن، دربرداشتن، جازدن، آب‌کشیدن، درافتادن، قلم‌گرفتن، به‌خاطرسپردن، به‌دنیا‌آمدن دو یا سه جزءِ آن بدون فاصله کنار هم نوشته می‌شود.

به دنبال پیداکردن پاسخی برای جدانویسی یا سرِ هم‌نویسی افعال مرکب در کتاب‌های دیگر هم جست‌وجو کردم و در کتاب نگارش و ویرایش، نوشتهٔ «احمد سمیعی گیلانی»، صفحهٔ 190 این‌گونه یافتم:

فی‌الجمله، بهتر است میان اجزای فعلِ مرکب حتی‌المقدور فاصله نیندازیم یا فاصله را کم کنیم.

سیدحمید حیدری‌ثانی:

ابتدا دربارهٔ فرهنگ املایی:

در صفحهٔ قبل از جایی که شما آدرس داده‌اید، در سطر ۱۳ (از چاپ دوم) این‌گونه نوشته است:

۱. فاصله‌گذاری بین اجزای کلمات مرکب که در چاپ رایانه‌ای بسیار حائز اهمیت است. در این فرهنگ سه نوع فاصله وجود دارد: عدم فاصله، نیم‌فاصله، یک فاصله یا فاصلهٔ تمام.

عدم فاصله درمورد جزء کلمات مرکب مورد استفاده بوده است، مانند: باریک‌بین، زبان‌شناس، اشک‌آلود و عباراتی مانند: آب‌ازسرگذشته، بی‌چون‌وچرا و غیره.

از نیم‌فاصله برای نوشتن ترکیبات متشکل از مضاف و مضاف‌الیه و موصوف و صفت استفاده شده است، مانند: آب آلوده، آب سیاه و غیره.

یک فاصله یا فاصلهٔ تمام نیز برای گروه‌های کلماتی مانند ای خدا، این جهان و غیره به کار رفته است.

این شاهکار را خواندید؟ حالا سری به تایپ‌وتکثیری کنار منزلتان بزنید و بپرسید: «نیم‌فاصله یعنی چه؟» به‌مراتب بهتر از این توضیح خواهد داد. مفهومی که برای اصطلاح نیم‌فاصله در این مقدمه نوشته‌اند، شفاف نیست. بهتر بود وقتی می‌خواهیم برای مردم چیزی بنویسیم، به همان مردم مراجعه می‌کردیم تا این اصطلاحات را مطابق با کاربرد ایشان به کار ببریم. بگذریم.

همان‌طور که گفتم، در به‌کاربردن اصلاحات دقت نکرده‌اند. در همان دو خطی که شما آورده‌اید، فرموده‌اند بین «کار» و «کردن» و «غذا» و «خوردن» باید نیم‌فاصله بزنید. آخر مگر «ر» و «ک» یا «الف» و «خ» به هم می‌چسبند که بینشان نیم‌فاصله بزنیم؟

نویسنده بزرگوار این‌طور ادامه داده است که اجزای این مصدرها بدون فاصله کنار هم نوشته می‌شود: نگه‌داشتن، آب‌کشیدن، درافتادن، قلم‌گرفتن، به‌خاطرسپردن، به‌دنیا‌آمدن. البته خودشان نیم‌فاصله درج کرده‌اند. بدون فاصله‌اش می‌شود این: نگهداشتن، آبکشیدن، قلمگرفتن، بخاطرسپردن، بدنیا‌آمدن.

اشکال دیگر، تقسیم مصدرها به دو گروه است:

۱. آن‌هایی که استقلال معنایی خود را حفظ کرده‌اند؛

۲. آن‌هایی که یک واحد معنایی ساخته‌اند.

مبنای این تقسیم‌بندی چیست؟ از کجا باید تفاوت این مصدرها را تشخیص دهیم؟ چرا مثال‌هایی که زده‌اند، با هم تداخل دارند؛ مثلاً «‌آب کشیدن» آیا جزء دستهٔ اول محسوب نمی‌شود؟ اصلاً فایدهٔ این تقسیم‌بندی چیست؟ جز ایجاد استثنائات و درگیری ذهنی نویسنده و تایپیست و ویراستار فایده‌ای دارد؟ مهم‌ترین اشکال این تقسیم‌بندی هم این است که مخالف روش دستورخط است.

دربارهٔ فرمایش استاد ارجمند سمیعی گیلانی که خدا نگهدارشان باشد، عرض می‌کنم:

۱. عبارت «فاصله را کم کنیم» ازنظر فنی نامفهوم است. آیا منظور ایشان نیم‌فاصله است؟ در این صورت ایشان بنایی نداده‌اند؛ چون هم فرموده‌اند فاصله نیندازیم و هم گفته‌اند نیم‌فاصله بزنیم. البته می‌توان گفت مراد ایشان از «فاصله‌نینداختن»، افعالی است که حروف چسبان ندارند و منظورشان از «فاصله را کم‌کردن»، درج نیم‌فاصله برای افعالی است که حروف چسبان دارند: جازد، دربرداشت، کمک‌کرد.

۲. اگر منظورشان عبارت «فاصله را کم کنیم» چسباندن باشد، کلامشان حشو خواهد داشت: فاصله‌نینداختن = فاصله را کم کردن. این احتمال با ظاهر کلام ایشان ناسازگار است. پس باید منظور همان درج نیم‌فاصله باشد.

۳. اگر منظورشان از «فاصله را کم کنیم» نیم‌جداکردن فعل مرکب باشد، خلاف دستورخط می‌شود و ما دستورخط را ترجیح می‌دهیم. روش دستورخط فارسی، جدانویسی فعل مرکب است.

۴. عبارت «فاصله نیندازیم» خلاف دستورخط است و ما دستورخط را ترجیح می‌دهیم.

فاطمه اشرف‌زاده:

با توجه به توضیحات دکتر پرویز ناتل خانلری دربارهٔ افعال، آن‌ها را در جدول پیوست مرتب کردم.

از بررسی این جدول مشخص می‌شود که در بحث فاصله‌گذاری‌ها در کتاب دستور خطّ فارسی مسئله خیلی جزئی و متفاوت از تقسیم‌بندی دستور زبان بیان شده است.

درحالی‌که بر طبق دستور زبان فارسی خانلری، تقسیم‌بندی افعالِ مرکب؛ شامل افعال دو جزئی و سه جزئی هستند، در بحث جدانویسی تنها به‌طور کلی اشاره به فعل مرکب شده. در صورتی که به ‌نظر‌می‌رسد به‌خاطر حفظ زیبای متن، بحث دربارهٔ این مسأله نسبت به دوجزئی یا سه جزئی بودن آن باید متفاوت باشد.

به‌علاوه، افعال ناگذر و عبارات فعلی به طور واضح و مستقل مورد بحث قرار نگرفته‌اند. ( در کتاب دستور خطّ فارسی)

آنچه مسلم است، اگر بحث فاصله‌ها بر مبنای تقسیم‌بندی‌های انجام شده در دستور زبان فارسی، مورد توجه قرار گیرد، اشکالات در این موضوع کمتر پیش خواهد آمد.

فاطمه اشرف‌زاده:

همان‌طور که گفتم، در به‌کاربردن اصلاحات دقت نکرده‌اند. در همان دو خطی که شما آورده‌اید، فرموده‌اند بین «کار» و «کردن» و «غذا» و «خوردن» باید نیم‌فاصله بزنید. آخر مگر «ر» و «ک» یا «الف» و «خ» به هم می‌چسبند که بینشان نیم‌فاصله بزنیم؟

با سلام و تشکر

در مورد نیم‌فاصله بین اجزای افعال مرکبی، مانند: «کارکردن» در کتاب دستور خطّ فارسی. فکر می‌کنم منظور، رساندن این پیام است که نباید بین اجزای مرکب فاصله گذاشت. چون دستور خطّ فارسی مبنا را بر یک واحد معنایی قرار داده است و هر جا که این قانون پیاده شود، اجزا را به نحوی کنار یکدیگر قرار داده است، حال با نیم‌فاصله یا عدم فاصله.

علت این سوء برداشت این است که فرهنگستان زبان فارسی بحثی که بین دست‌اندرکاران فناوری اطلاعات حدود بیست سال پیش مطرح شده بود مورد توجه قرار ندادند.

حدود بیست سال پیش با پیدایش نرم‌افرازهای واژه‌پرداز برای زبان انگلیسی (و مانند آن) مشکلی پیش نیامد؛ برای اینکه هر حرف فقط یک شکل دارد (یا کوچک یا بزرگ) که وابسته به جایگاه آن در واژه نیست؛ اما در زبان فارسی و عربی این‌گونه نیست؛ زیرا این زبان‌ها با اتصال حروف واژه‌ها ساخته می‌شوند و هر حرف می‌تواند سه حالت (اول، وسط و آخر) داشته باشد و بر اساس نوع حرف (قابلیت اتصال) نیز متفاوت می‌باشد؛ به عنوان مثال: حروف «الف، ر، ز، د، ذ» هیچ‌گاه به حرف بعدی متصل نمی‌شوند. همچنین شکل یک حرف ممکن است بر این اساس تغییر یابد، برای همین برنامه‌نویسان مجبور به طراحی همهٔ اشکال ممکن برای هر حرف شدند.

به‌‌نظرمی‌رسد فرهنگستان بدون در نظر گرفتن این مسأله، مثال‌های نابه‌جا ارائه داده، اگرچه مبنای یک واحد معنایی صحیح است؛ اما مثال‌های ارائه شده (کارکردن،غذاخوردن…) مثال‌های مناسبی نیستند زیرا رایانه به طور اتومات این‌ حروف را بدون فاصله فرض می‌کند.

تصویر پیوست نمونه‌ای از جدابودن هر شکل حرفی (با کد جداگانه) را نشان می‌دهد.