آفت دستورکلی: نیم‌فاصله‌های ناصحیح و غلط‌انداز

نیم‌فاصلۀ زادۀ دوران نو

در روزگاری نه‌چندان دور، در حروف‌چینی کتاب‌ها و مجله‌ها و مطبوعات، چیزی به‌اسم نیم‌فاصله وجود نداشت. کلمه‌ها را یا بافاصله می‌نوشتند یا بی‌فاصله (چسبیده). اما چندی است نویسۀ نیم‌فاصله به حروف‌چینی فارسی‌زبانان افزوده شده و در پی آن، در نوشته‌هایی که منتشر می‌شود، مرزگذاری میان کلمه‌ها اهمیتی شایان یافته است.

بی‌گمان وجود این نویسه در حروف‌چینی فارسی بسیار سودمند بوده است. با این‌همه، پیشرفت‌های فناورانه‌ای که در این‌ زمینه در سال‌های اخیر کمک‌حال ویراستاران و صفحه‌کلید‌به‌دستان شده، آفتی نیز به‌دنبال داشته است.

نیم‌فاصله در روزگار ما

همان‌ طور که حتماً می‌دانید، در نوشته‌های حروف‌چینی‌شدۀ امروزی می‌توان به‌یاری دستورِکلی، در تعبیرها و واژه‌هایی مشخص، به‌صورت کلی، از ابتدا تا انتهای متن تغییراتی داد. با این قابلیت، دیگر لازم نیست ویراستار «دانش آموز» یا «سواد آموز» را در کل متن تک‌تک پیدا کند و آن‌ها را به‌شکل دستی به «دانش‌آموز» و «سوادآموز» (یعنی با نیم‌فاصله و نه فاصلۀ کامل) تبدیل کند.

همچنان‌ که اشاره شد، این امکان بسیاربسیار کارساز و مفید است؛ اما آفتی نیز به‌‌دنبال دارد. آفتش این است که ویراستار بدون اینکه جمله را بخواند و درک درستی از جایگاه و معنای واژه‌ها در هر جمله به دست آورد، به‌شکلی مکانیکی واژه‌ها را نیم‌جدا می‌کند و به‌ این‌ ترتیب، با درجِ نیم‌فاصله‌های نادرست، به‌جای اینکه خواننده را در فهم هرچه سریع‌تر و آسان‌تر مددکار باشد، فهم متن را برایش دشوار می‌کند.

می‌گردد که بگردد!

نمونه‌ای از ویرایش مکانیکی

برای نمونه، بنگرید به دو جمله‌ای که از کتاب در گیرودار کتاب و نشر، نوشتۀ کریم امامی، در بالا آمده است (به‌ترتیب از ص۲۱ و ص۱۵). از بخش‌های مشخص‌شدۀ این دو تصویر، پیداست ویراستارِ کتاب «طرح‌شماری» و «متن‌شماری» را به‌شکلی مکانیکی و به‌قیاس واژه‌های مرکبی مثل «سرشماری» و «روزشماری»، به‌وسیلۀ رایانه نیم‌جدا کرده است.

اما در اینجا با واژۀ مرکب سروکار نداریم و آنچه درست است، «طرحِ شماری از مباحث» و «متنِ شماری از نوشته‌ها» است.

کتابنامه

امامی، کریم، در گیرودار کتاب و نشر، گردآوردۀ عبدالحسین آذرنگ و ایران‌ناز کاشیان، چ۱، تهران: نیلوفر، ۱۳۸۵.