تعریف ویرایش چیست؟

تعریف ویرایش در کتاب‌های ویرایش

برای دستیابی به تعریف ویرایش، کتاب‌های در دسترس را نگاهی انداختم و تعریف‌هایی این‌چنین یافت شد:

– ویرایش در کلی‌ترین وجه، به معنای آماده‌ساختنِ دست‌نوشت برای چاپ و انتشار است (اعلم، ۱۳۹۴: ۹).

– ویرایش، افزودن یا کاستن مطالب یا تصحیح و تنقیح متن‌هایی است که برای چاپ و نشر، آماده می‌شود (طریقه‌دار، ۱۳۹۱: ۳۰).

– ویرایش یا ویراستاری عبارت است از پیراستن نوشته از نارسایی‌ها و خطاهای علمی یا زبانی، و تنظیم مباحث آن برحسب مبانی منطقی و اصلاح خطاهای واژگانی و دستوری بر اساس معیارهای زبان در تشخیص درست از نادرست، به‌طوری‌ که نوشته پس از ویرایش هیچ‌گونه خطای علمی یا زبانی و هیچ‌گونه بی‌‌نظمی و آشفتگی و نارسایی نداشته باشد و هیچ نکته‌ای که خلاف معیارهای پذیرفته‌شدهٔ آن زبان است، در آن مشاهده نشود (ارژنگ، ۱۳۹۴: ۱۳ و ۱۴).

– ویرایش در اصطلاح، به مجموعهٔ فعالیت‌های علمی و هنری گفته می‌شود که در نتیجهٔ آن، متن کتاب یا مقاله یا گزارش و به‌طور کلی هر پیام و خبری برای مخاطب، ساده، روان، قابل‌درک و پذیرفتنی‌تر شود. ویرایش: علم، مهارت و تخصصی است که می‌توان آن را آموخت. ویرایش: اِعمال مجموعه‌ای قواعد و قوانین زبانی، نشانه‌گذاری و ساختاربندی متن است (نیکوبخت، ۱۳۹۳: ۱۳).

– در مفهوم کلی، ویرایش عبارت است از تعیین سیاست نشر آثار مکتوب، برقراری رابطه با پدیدآورندگان آثار، بررسی دقیق آثار ارائه‌شده و پذیرش آن‌ها پس از احراز صلاحیت و آماده‌ساختن آثار برای چاپ و نشر (حسینی، ۱۳۹۰: ۳۲۲).

– در عرف ادبیات و روزنامه‌نگاری معاصر، ویرایش (Edit) به تمامی کارهای مربوط به کاستن، افزودن، جابه‌جاکردن، غلط‌گرفتن و گنجانیدن اطلاعات لازم گفته می‌شود (قاضی‌زاده، ۱۳۸۸: ۶۵).

– «ویرایش» از مصدر «ویراستن» است. پیشوند (vi) به‌معنای دور از هم و جدا و (razis) به‌معنای نظم و ترتیب و دربرگیرندهٔ معنای دو مصدر «پیراستن»  و «آراستن» است. معادل انگلیسی و عربی آن (edite) و«تحریر» است (ذوالفقاری، ۱۳۹۲: ۱۳).

تعریف پیشنهادی ما برای ویرایش

از نقد این تعریف‌ها که بگذریم، شاید بتوان گفت:

ویرایش فرایند پردازش نوشته‌ای در راستای چاپ یا انتشار آن است که به دگرگونی‌هایی هم‌سو با هدف نویسنده یا هم‌سو با برنامه‌ریزی زبان یا هر دو می‌انجامد.

بررسی مفاهیم

فرایند مجموعهٔ کارهایی پیوسته و مترتب است؛ بنابراین موفقیت در هر گام، وابسته به موفقیت در گام پیشین است (قدردان قراملکی، ۱۳۸۸).

پردازش همان «روی چیزی کارکردن» است که در اینجا با خواندن و فهمیدنِ نوشته آغاز می‌شود.

نوشته را می‌توان چیزی دانست که نگاشتن یا رسم‌کردن حرف‌های الفبا و نشانه‌های نوشتاری بر روی سطحی مانند کاغذ پدید می‌آید (صدری‌افشار، ۱۳۹۳: نوشتن)؛ بنابراین تدوین فایل صوتی، ویرایش نیست.

شاید واژهٔ «متن» برای اینجا بهتر بنماید؛ ولی به‌نظر «متن» اندکی کلیشه شده و نوشته شفاف‌تر از آن است.

در راستای چاپ یا انتشار است؛ زیرا ویرایش شاخه‌ای از صنعت نشر است (آذرنگ، ۱۳۹۲: ۸)؛ چنان‌که دیگران نیز این ویژگی را در تعریف ویرایش گفته‌اند (نک: اعلم، ۱۳۹۴: ۹؛ طریقه‌دار، ۱۳۹۱: ۳۰).

به‌نظر بهتر است این نکته را از تفاوت‌های ویرایش و ویراستاری بدانیم و در تعریف «ویراستاری» بیاوریم؛ یعنی ویراستاری کاری است در راستای چاپ و نشر؛ بر این پایه، معنای «کارگاه ویراستاری» و «کلاس آشنایی با فن ویرایش» بهتر دریافت می‌شود و کارهایی مانند «بازنویسی یادداشت‌ها و خاطره‌های شخصی» نیز در دامنهٔ ویرایش می‌گنجد و همچنین «ویراستار» فقط کسی خواهد بود که حرفه‌اش ویرایش است و در صنعت نشر نقشی دارد، حقوقی دارد و… .

اگر این تفاوت پذیرفته باشد، می‌توان در تعریف ویراستاری، به‌جای «نوشته»، گذاشت: «دست‌نوشت» که اصطلاحی است در صنعت نشر.

دگرگونی هرگونه جابه‌جایی، کاستن، افزودن و جانشین‌سازی در نوشته را در بر می‌گیرد.

هدف نویسنده معمولاً آن است که معنایی عقل‌پذیر را با متنی خواندنی (آشنا، دستورمند، ساده و روان)، منظم (یکدست و ساختارمند) و کوتاه به خوانندگانی هرچه ‌بیشتر برساند و البته در این راه، به آموزه‌های اخلاقی نیز پایبند باشد. این هدف بسیار نزدیک به زبان معیار است؛ ولی همواره این‌چنین نیست. با آوردن «هدف نویسنده» روشن می‌شود که کارفرمای ویرایش، نویسنده است و سودش به جیب نویسنده می‌رود.

«برنامه‌ریزی زبان کاری است برای تحت‌تأثیر قراردادن رفتار زبانی افراد و جوامع» (داوری اردکان، ۱۳۹۰: ۱۵۲)؛ مانند قانون‌ها و پیشنهادهای فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

شاید بهتر باشد به‌جای این نکته و همچنین «هدف نویسنده»، از «زبان معیار» بهره گرفت؛‌ ولی چه بسا برنامه‌ها و شیوه‌نامه‌هایی که به‌نظر برنامه‌ریزی است؛ ولی نه به‌سوی زبان معیار. البته دور نیست که «شیوه‌نامهٔ ناشر» بنا بر دانش زبان‌شناسی، نمونه‌ای از برنامه‌ریزیِ زبان شمرده نشود!

این دگرگونی‌ها گاهی بر پایهٔ هدف نویسنده است، گاهی بر پایهٔ برنامه‌ریزی زبان و گاهی هر دو.

اینجا هم گفت‌وگویی دربارهٔ تعریف ویرایش وجود دارد:

از نظر شما، ویراستاری یعنی چه؟ | سخنی دربارهٔ تعریف ویرایش

بهترین تعریف برای ویرایش

پس تعریف ویرایش تا اینجای کار این‌طور می‌شود:

ویرایش فرایند پردازش نوشته‌ است که
به دگرگونی‌هایی هم‌سو با برنامه‌ریزی زبان یا هدف نویسنده یا هر دو می‌انجامد.

کتابنامه

۱. آذرنگ، عبدالحسین، ۱۳۹۲، «تصویرهای کژومژ از ویراستاری»، ویراستار؛ مقالات و گفت‌وگوهایی در عرصهٔ ویرایش؛ کتاب اول، زیرنظر شواری ویراستاران، تهران: انتشارات فنی ایران، ص۵ تا ۱۴.

۲. ارژنگ، غلامرضا، ۱۳۹۴، ویرایشِ زبانی. چ۳، تهران: قطره.

۳. اعلم، امیرجلال‌الدین، ۱۳۹۴، دربارهٔ ویرایش و ترجمه؛ ویراستِ نو همراه با هفت پیوست، تهران: امیرکبیر.

۴. حسینی (ژرفا)، سیدابوالقاسم، ۱۳۹۰، بر بال قلم؛ چهل درس در قلمرو ادب پارسی و آیین نگارش، چ۹، قم: ظفر.

۵. داوری اردکانی، نگار، ۱۳۹۰، درآمدی بر حوزهٔ مطالعاتی برنامه‌ریزی زبان، تهران: ساقی.

۶. ذوالفقاری، حسن، ۱۳۹۲، راهنمای ویراستاری و درست‌نویسی، چ۳، تهران: علم.

۷. طریقه‌دار، ابوالفضل، ۱۳۹۱، انواع ویرایش. ویراست دوم. چاپ پنجم. قم: مؤسسهٔ بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیّه قم).

۸. قاضی‌زاده، علی‌اکبر، ۱۳۸۸، ویراستاری و مدیریت اخبار، ویراست دوم، چ۲، تهران: روزنامهٔ ایران.

۹. قدردان قراملکی، احد، ۱۳۸۸، لوح فشردهٔ کارگاه روش تحقیق پیشرفته، مشهد: معاونت پژوهش حوزهٔ علمیهٔ خراسان.

۱۰. نیکوبخت، ناصر، ۱۳۹۳، مبانی درست‌نویسی زبان فارسی معیار، چ۴، تهران: چشمه.

نویسنده: کاظم ابراهیم‌زاده.