زبان ادبی در برابر زبان علمی | زبان ادبی چیست و مرزهایش کجاست؟

زبان ادبی

رضا بابایی

چند سالی است که مخالفت با «زبان ادبی در مقالات علمی»، مد شده است و هرکس به هر مناسبتی دربارهٔ آن اظهارنظر می‌کند. کسانی که بر زبان علمی غیرت می‌ورزند، خواستار مرزبندی آن با زبان ادبی‌اند. در نظر این گروه، «نگارش علمی» یعنی پرهیز از بازی‌کردن با احساسات خواننده و کوشیدن در پاکیزگی زبان از آرایه‌ها و آویزه‌های ادبی. حق هم همین است. آب چشمه در کوزهٔ گلین گواراتر است تا در جام زرّین، و گرسنه را نان و پنیر باید نه نقل و نبات. تا اینجا سخنی نیست. سخن این است که زبان ادبی چیست که باید از آن در نوشته‌های علمی پرهیخت.

روزی‌ روزگاری، ادبیات زینت علم بود و در خدمت آن؛ اما اندک‌اندک عیب کار روشن شد و اکنون ادبیات‌زدایی از آثار علمی، اهمیت فراوان یافته است. این هوشیاری را باید غنیمت شمرد؛ اما عده‌ای به این بهانه که در متن علمی نباید ادب‌ورزی کرد، از آن سوی بام افتاده‌اند و هیچ ترتیبی و آدابی را تن نمی‌دهند. این گروه، آراستگی کلام را هم از مقولهٔ ادبیات پنداشته‌اند و به این بهانه، نازیبانویسی را حُسن می‌شمارند.

اما باید بدانیم که زبان آراسته نیز از جنس زبان است، نه از سنخ ادبیات. تشبیه و استعاره و تصویرپردازی و حتی جناس و سجع، زبان را ادبی نمی‌کند. ویژگی‌های مهم و مقوّم زبان ادبی، «مبالغه»، «کلی‌گویی»، «آشنایی‌زدایی» و «آرایه‌پردازی‌‌ به‌جای تحلیل و استدلال» است. هر زبانی که در آن مبالغه باشد یا آرایه را جایگزین دلیل کند، ادبی است. البته غیبت دلیل، همیشه به‌معنای غلط‌بودن مدعا نیست.

بسا نوشته‌هایی که در آن‌ها هیچ خبری از ادبیت و زیبایی نیست؛ اما به‌دلیل مبالغات یا استدلال‌گریزی یا خالی‌بودن از تحلیل علمی، شعر منثورند. نیز ممکن است کسی نوشتهٔ خود را از تصویر و آرایه بیاکند؛ اما پا از گلیم استدلال یا تحلیل درازتر نکند. این زبان، ادبی نیست؛ اگرچه سرشار از زیبایی و آرایه‌پردازی باشد. جملهٔ «من تو را دوست می‌دارم»، آراسته‌تر از جملهٔ «من تو را دوست دارم» است؛ اما جملهٔ ادبی نیست؛ چون در آن اولاً مبالغه‌ای نیست و ثانیاً سخنی نیست که اقتضای دلیل یا تحلیل داشته باشد. اما اگر کسی از سر مبالغه یا به‌گزاف، به دیگری گفت: «من تو را می‌پرستم»، جملهٔ ادبی گفته است؛ اگرچه در آن هیچ سجع و جناس و آرایه‌ای نیست.

مغالطهٔ توسل به ادبیات

بر پایهٔ این معیار، بسیاری از زیبانویسان و آراسته‌گویان و حتی سجع‌پردازان، علمی‌تر می‌نویسند تا کسانی که هیچ آرایه و هنری در نوشتهٔ خود نمی‌آورند؛ اما اهل غلو و مبالغه‌اند. مثلاً جملهٔ «فلان نظریه همهٔ مشکلات فکری بشر را حل می‌کند» را به این بهانه که در آن سجع و قافیه نیست، نمی‌توان علمی شمرد. اگر نویسندهٔ این جمله برای سخن خود دلیل نیاورد و به ادعاگری بسنده کند، شعر گفته است؛ اگرچه در آن، به‌ظاهر هیچ نشانی از شاعرانگی به چشم نمی‌خورد. در برابر، اگر کسی بگوید: «فلان فلسفه، برخی گره‌های فکری را می‌گشاید و همچون نسیم بهاری بر گلستان اندیشه می‌وزد» و سپس برای این ادعای آراستهٔ خود، دلیل شایسته و حتی ناشایسته بیاورد، جنس سخنش علمی است.

مصرع «عبادت به‌جز خدمت خلق نیست»، شعر است؛ اما نه ازآن‌رو که وزن و قافیه دارد؛ بلکه چون در آن مبالغه است. یا وقتی مولانا می‌گوید: «مستمع چون تشنه و جوینده شد / واعظ ار مرده بود گوینده شد»، سخنی شاعرانه گفته است؛ اما شاعرانگی این سخن، به‌دلیل «تشبیه» مستمع به تشنه نیست. دلیل آن، اغراق در تأثیر مستمع بر واعظ است. پس:

ای بسا ناظم که اندر عمر خود شعری نگفت
ای بسا شاعر که اندر عمر خود نظمی نسفت

صنعت و سجع و قوافی، هست نظم و نیست شعر
ای بسا ناظم که نظمش نیست الا حرف مفت

پشت‌هم‌اندازی‌های غلوآمیز است که نوشته‌ای را از علمی‌بودن ساقط می‌کند، نه چند تشبیه و استعاره. برخی از اهل اندیشه در روزگار ما، دوست ‌دارند که آراسته و حتی زیبا بنویسند؛ اما وام استدلال یا تحلیل علمی را نیز کم‌وبیش می‌گزارند. زبان اینان، علمی‌تر از زبان کسی است که ساده و بی‌شاخ‌وبرگ می‌نویسد؛ اما برای ادعاهای آسمان‌خراشش، هیچ دلیلی که بتوان آن را دلیل شمرد، نمی‌آورد.

اتهام شعبده‌بازی و شاعرانگی به گروه نخست، گاهی از سر غیرت علمی و پاسداری از کیان معرفت است و گاه نیز برای آن است که سخن و استدلال آنان را نادیده بگیرند و به این بهانه، از پاسخ‌گویی بگریزند. اگر برخی به‌کمک آراستگی کلام، بی‌مایگی خود را می‌پوشانند و خرقهٔ لفاظی بر سر صد عیب نهان می‌پوشند، برخی نیز «چون به حجت از خصم فرومانند، سلسلهٔ خصومت بجنبانند» و مخالف را متهم به شاعری و جنون کنند؛ چنان‌که قریشیان، پیامبر گرامی اسلام(ص) را ساحر و مجنون و شاعر می‌خواندند.

زبان علمی نشانه‌هایی دارد که باید آن را جست. مثلاً در این زبان، از کلمات و قیدهایی مانند «برخی»، «گاهی»، «گویا»، «شاید» و «گزاره‌های جزئیه» (موجبه یا سالبه) فراوان استفاده می‌شود؛ برخلاف زبان ادبی که پذیرای گزاره‌های کلیه، اعم از موجبه و سالبه، است. در زبان علمی، پای ادعا به‌اندازهٔ گلیم دلیل یا تحلیل دراز است، نه بیشتر. اما در زبان شاعرانه می‌توان مدعی شد که دوش دیدم که ملائک درِ می‌خانه زدند، یا سمرقند و بخارا را به خال هندوی کسی بخشید و رفت.

یادآوری مهم: آنچه گفتم به‌معنای برتری زبان علمی بر زبان ادبی نیست؛ بلکه سخن در ضرورت کاربست آن دو در جای خود است.