آیا ابداع واژه‌هایی مثل «زبان‌کاران» هشدارآمیز است؟

آقای علیرضا اکبری، مدیر کانال تلگرامی «مرورگر»، امروز، ۳۰مهر۹۷، در کانال تگرامی خود فرسته‌ای را منتشر کردند که حاوی دو پرسش بود. این دو پرسش درباره‌ی گفته‌های آقای مهدی صالحی دره‌بیدی در مصاحبه‌ با «خبرگزاری ایسنا» است. این مصاحبه‌ی کوتاه و پُرمایه‌ از مهدی صالحی را بخوانید: دقیقاً اینجا. نخست، متن کامل فرسته‌ی ایشان را در ادامه می‌خوانیم:

آقای مهدی صالحی ‌دره‌بیدی، دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی، در مصاحبه‌ای با ایسنا گفته‌اند: «وضعیت زبان فارسی در مرز هشدار قرار دارد.» اما نگفته‌اند هشدار از چه بابت و نگفته‌اند با چه سنجه‌ای ورود زبان فارسی به «وضعیت هشدار» را تشخیص داده‌اند و یا اساساً تعریف وضعیت هشدار برای یک زبان چیست.

این در حالی‌ست که آقای صالحی برگزاری سلسله‌نشست‌هایی با عنوان «نشست زبان‌کاران» و حمایت از بازی «آمیرزا» را جزو فعالیت‌های این انجمن ذکر کرده‌اند!
آیا ابداع واژه‌هایی مثل «زبان‌کاران» خود هشدارآمیز نیست؟!

https://t.me/moroor_gar/37

جوابیه

حساسیت به واژه‌ها و جمله‌های به‌کاررفته در گفتار و نوشتار، بسیار عالی است. این‌که آقای علیرضا اکبری درباره‌ی معنای دقیقِ جمله‌ی «وضعیت زبان فارسی در مرز هشدار قرار دارد» می‌پرسند و جویای سنجه‌ای برای رسیدن به آن مدعا می‌شوند هم بسیار ارزنده است و نشان‌ از برخورداری ایشان از دقتِ‌نظر و دغدغه‌مندی و تفکر انتقادی دارد. از این بابت، سخنشان را می‌ستایم و سؤالشان را ارج می‌نهم.

پاسخ دقیق و مستند به پرسش اول، بر عهده‌ی آقای صالحی است و گمان می‌کنم هیچ کس دیگری موظف به شفاف‌سازی کلام ایشان نیست. ازاین‌رو، با این‌که تا حدودی با دیدگاه‌های آقای صالحی درباره‌ی زبان آشنا هستم، پاسخ به سؤال اول را به خود ایشان وامی‌گذارم و خودِ بنده هم مشتاق و منتظر تدقیق ادعای آقای صالحی از جانب ایشانم.

اما باتوجه‌به آشنایی‌ این‌جانب با آقای مهدی صالحی و «انجمن فرهنگی‌آموزشی ویرایش و درست‌نویسی» و نیز نشست‌های «زبان‌کاران»، به پرسش دوم آقای علیرضا اکبری که درباره‌ی برساخت واژه‌ی «زبان‌کاران» است و در حوزه‌ی تحصیلات بنده می‌گنجد، مایلم به‌اجمال پاسخ بدهم.

بنده نمی‌دانم که از چه نظر واژه‌ی «زبان‌کاران» و امثال آن برای آقای علیرضا اکبری مایه‌ی سؤال و تعجب شده است؛ برای همین می‌کوشم تا پاسخ خودم را در حد توان، چندجانبه مطرح کنم؛ بنابراین با همه‌ی میلم به ایجاز، ممکن است جوابم بلند شود. پیشاپیش از این بابت پوزش می‌خواهم.

برساخت واژه برای مفهوم‌ها فقط به‌عهده‌ی نهادهای متصدی این امر مانند «فرهنگستان زبان و ادب فارسی» نیست و مردم عامی و عادی نیز می‌توانند به‌فراخور نیازشان واژه‌ بسازند و با برساختن یا برگزیدن یک لفظ برای مفهوم موردِنظرشان، نیاز خود را برطرف سازند.

این‌گونه واژه‌ها ممکن است از نظر ساخت‌واژی غلط هم باشند؛ اما اگر در گفتار و نوشتار زبان‌وران آن زبان جا باز کنند و جا بیفتند، پذیرفتنی‌اند و نمی‌توان اِشکالی به آن‌ها گرفت. چنان‌که بسیاری از واژه‌های برساخته‌ی مردم در زمینه‌های مختلف ازجمله حرفه‌ها، برساخته‌ی صاحبان آن حرفه‌هاست و مردم هم آن‌ها را پذیرفته‌اند و به‌کار برده‌اند. (در این خصوص، رک: درآمدی بر واژه‌گزینی مردمی، غلامعلی حداد عادل، بهمن ۱۳۸۲، دورۀ ۶، شمارۀ ۲ (پیاپی ۲۲)، از صفحۀ ۲ تا صفحۀ ۸.)

صدالبته واژه‌سازی و واژه‌گزینی خود نوعی علم است و شایسته است واژه‌سازان و واژه‌گزینان ضمن این‌که به ساخت‌واژه و اقتضائات زبان فارسی مسلط باشند، از متخصصان همان حوزه باشند؛ کمااین‌که واژه‌سازی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی هم چنین است و برای برساخت واژه‌های هر حوزه، اصول و ضوابط معین و نیز فرایند و کارگروه‌های جداگانه وجود دارد؛ اما این شرایط برای واژه‌گزینی مردمی لازم نیست.

این‌جانب بر اثر مراوده با مدیران و پژوهش‌گران فرهنگستان، می‌دانم که فرهنگستان هم رسماً به واژه‌سازی مردم رغبت دارد و امیدوار است که زمانی برسد تا مردم بتوانند خودشان از پسِ واژه‌سازی برای نیازهای زندگی‌شان برآیند. گواه این سخن این‌که آقای غلام‌علی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در پیش‌گفتار «هزارواژه»‌های حوزه‌های مختلف، چنین آورده است:

امید است انتشار این دفترها دسترسی استادان و پژوهشگران و نویسندگان و مترجمان هر رشته را به معادل‌های فارسی و لغات و اصطلاحات بیگانۀ همان رشته آسان‌تر سازد و الگویی به دست آنان دهد تا خود نیز به همین سبک و سیاق واژه‌گزینی کنند. همچنین امید است با انتشار هزارواژه‌ها، پاسداری از زبان فارسی در عرصۀ علم و فناوری و اهتمام به یافتن معادل‌های فارسی به‌صورت یک فرهنگ درآید تا همگان به یاری فرهنگستان شتابند.

اینک به تبیین و تحلیل ساخت‌واژیِ «زبان‌کاران» و دفاع از ساخت و واژهای آن می‌پردازم. واژه‌ی «زبان‌کاران» از سه تک‌واژ تشکیل شده است:

۱. زبان (تک‌واژ آزاد)؛
۲. کار (تک‌واژ آزاد)؛
۳. –ان (تک‌واژ وابسته).

این لفظ واژه‌ای مرکب است؛ زیرا از دو جزء با معنای مستقل (زبان، کار) و یک جزء بدون معنای مستقل (-ان) ساخته شده است. «زبان‌کاران» مشتق‌مرکب محسوب نمی‌شود؛ زیرا وند «–ان» تصریفی است. وند تصریفی واژه‌ی جدید نمی‌سازد، بلکه صورت‌های مختلف واژه‌ای معیّن را پدید می‌آورد.

هرچند با افزایش واژه‌های «-ان»داری که برای برندها و نام‌های کسب‌وکارها برگزیده می‌شوند، شاید بتوان در آینده، برای این نوعِ خاص از کاربرد وندِ «-ان»، ماهیت اشتقاقی درنظر گرفت؛ اما تا آن زمان که زبان‌شناسان و دستورنویسان این وند را در آن ماهیت به‌رسمیت بشناسند، «-ان» را در واژه‌هایی مانند «زبان‌کاران» تصریفی می‌دانیم.

تک‌واژِ «کار» در زبان فارسی، به دو صورت به‌کار می‌رود؛ یکی به‌عنوان اسم که شقّی از مصدر «کردن» است و دیگری به‌عنوان ستاک حال از مصدر «کِشتن/کاشتن». تک‌واژ «کار» در واژه‌ی «زبان‌کاران»، از همان نوع اول است، یعنی از مصدر «کردن» گرفته شده و به‌معنای «عمل/شغل» است.

زبان‌کاران چیست؟ | نشست‌های «انجمن فرهنگی‌آموزشی ویرایش و درست‌نویسی»

ایرادی که شاید بتوان به واژه‌ی «زبان‌کاران» گرفت این است که در نگاه اول، ممکن است «کار» ستاک حال از مصدر «کِشتن/کاشتن» پنداشته شود و معنای «کارَنده‌ی زبان» را به ذهن مخاطب متبادر کند.

اما این ایراد محکمه‌پسندی نیست؛ زیرا در فارسی، مشابهِ ساخت‌واژه‌یِ «زبان‌کار»، با معنای «کسی که با زبان سروکار دارد» یا «کسی که کارش زبان‌محور است»، زیاد است؛ مانندِ «ورزش‌کار» و «اِم‌دی‌اِف‌کار» و «گچ‌کار». بگذریم که با همین «کار» و با همین ساخت‌واژه، واژه‌های دیگری هم داریم که معنای دیگری دارند؛ مانندِ «شب‌کار» و «شاه‌کار» و «خَرکار».

نکته‌ی دیگری که خودِ بنده اولین باری که این واژه را دیدم به ذهنم رسید، این بود که چرا به‌جای «کار» از وند «-گَر» استفاده نکرده‌اند و واژه‌ی «زبان‌گَر» را برنساخته‌اند که ساخت‌واژه‌اش مشابه «آهن‌گر» و «مس‌گر» و «زرگر» باشد. با خود اندیشیدم که اگر چنین می‌کردند، آن شبهه‌ی «کار» به‌معنای «کارَنده» هم پیش نمی‌آمد؛ ولی وقتی درباره‌ی آن نشست‌ها خواندم، متوجه شدم که انتخاب «کار» مناسب است و به مقصود و مفهوم مدنظرِ گردانندگانِ آن نزدیک‌تر است.

باری، واژه‌ی «زبان‌کاران» چه از منظر عمومی، چه از منظر تخصصی، هیچ اِشکالی ندارد و کاملاً درست است؛ بنابراین تهدیدی برای زبان فارسی محسوب نمی‌شود و هشدارآمیز نیست.

با سپاس و پوزش
معین پایدار
دانش‌جوی کارشناسیِ‌ارشدِ
واژه‌گزینی و اصطلاح‌شناسی

۳۰مهر۹۷

«ویراستاران»: شیوهٔ دستورخطی نویسنده را تغییری ندادیم.