آیا «هم‌کلاسی» درست است؟

در فارسی هرگاه پیشوند «هم-» به اسم مکان بپیوندد، ممکن است پسوند «-ی» نیز به آن‌ها افزوده شود. این ساخت کمابیش زایاست. به افزوده‌شدنِ هم‌زمانِ پیشوند و پسوند به یک پایه «اشتقاق ناپایگانی» یا «اشتقاق مضاعف» می‌گوییم. «هم‌کلاسی» با این ساخت درست شده؛ پس غلط نیست.

برخی معتقدند این ترکیب غلط است و به‌جای آن باید گفت «هم‌کلاس»، همچنان‌ که «هم‌درس» گفته می‌شود و نه «هم‌درسی». … «هم»، پیشوند اشتراک، چون بر سر اسم درآید، بر شخصی دلالت می‌کند که در مفهوم آن اسم با دیگری شریک است؛ چنان‌که «همکار» یعنی «شریک در کار» یا «کسی که دارای کار مشترک با دیگری است» و «هم‌وطن» یعنی «کسی که دارای وطن مشترک با دیگری است» و جز این‌ها.

پاسخ

در فارسی هرگاه پیشوند «هم-» به اسم مکان بپیوندد، ممکن است پسوند «-ی» نیز به آن‌ها افزوده شود؛ مانند «هم‌اتاقی»، «هم‌حجره‌ای»، «هم‌خوابگاهی»، «هم‌دهاتی»، «هم‌سلولی»، «همشهری»، «هم‌کلاسی»، «هم‌محله‌ای»، «هم‌مدرسه‌ای»، و «هم‌ولایتی».

برخی از این واژه‌ها گونۀ بدون پسوند «-ی» هم دارند؛ مانند «هم‌اتاق»، «هم‌کلاس»، و «هم‌محله»، و برخی دیگر ظاهراً فقط با پسوند «-ی» به‌ کار می‌روند؛ مانند «همشهری» و «هم‌مدرسه‌ای». هریک از این واژه‌ها به‌معنی کسی است که با دیگری در یک … (اتاق، حجره، خوابگاه، …) به‌ سر می‌برد. مقایسۀ «هم‌کلاسی» با «هم‌درس» قیاس درستی نیست، چون «درس» اسم مکان نیست.

بازاندیشی در ویرایش زبانی فارسی

به افزوده‌شدنِ هم‌زمانِ پیشوند و پسوند به یک پایه «اشتقاق ناپایگانی» یا «اشتقاق مضاعف» می‌گوییم. واژه‌هایی مانند «همشهری» و «ناپدری» و «نارضایتی» بر پایۀ این الگو ساخته شده‌اند.

از سوی دیگر، واژه‌های دیگری نیز هستند که فقط از پیشوند «هم-» و اسم مکان ساخته می‌شوند و ظاهراً پسوند «-ی» به آن‌ها نمی‌پیوندد؛ مانند «هم‌بستر»، «هم‌پالکی»، «هم‌منزل»، «هم‌میهن»، و «هم‌وطن». افزوده نشدنِ این پسوندِ «-ی» به هریک از این واژه‌ها دلیل متفاوتی دارد که در اینجا به آن‌ها نمی‌پردازیم.

فرایند ساخت اسم از «”هم-” + اسم مکان + “-ی”» کمابیش زایاست و همچنان می‌توان با این الگو واژه‌های جدیدی ساخت. برای مثال، اگر فارسی‌زبانانْ «گروهِ» تلگرامی را اسم مکان درنظر بگیرند و عضوهای دیگرِ یک گروه تلگرامی را «هم‌گروهیِ» خود بخوانند، طبق قواعد ساخت‌واژیِ زبان فارسی واژه ساخته‌اند.

کوتاه آنکه «هم‌کلاسی» درست است و به‌فرض اگر بخواهیم «هم‌کلاسی» را غلط بینگاریم، به همین قیاس، باید «هم‌اتاقی»، «هم‌حجره‌ای»، «هم‌خوابگاهی»، «هم‌دهاتی»، «هم‌سلولی»، «همشهری»، «هم‌محله‌ای»، «هم‌مدرسه‌ای» و «هم‌ولایتی» را هم غلط به‌ شمار آوریم که البته پذیرفتنی نیست.