عوامل خروج از زبان معیار | سه نکته از مبانی درست‌نویسی زبان فارسی معیار

۱. کاربرد افعال وجهی

ویژگی افعال وجهی:
۱. همواره به‌صورت ثابت، همراه فعل اصلی و قبل از آن ظاهر می‌شود: باید بروم.
۲. به‌تنهایی به‌عنوان فعل واژگانی به کار نمی‌رود و یک فعل اصلی همیشه آن را همراهی می‌کند: بایستی رفته باشد.
۳. گاه بین فعل وجهی و فعل واژگانی فاصله ایجاد می‌شود: باید… بروم.

بایست، می‌بایست: فقط با فعل ماضی به‌جز ماضی التزامی به کار می‌رود و همواره با قید استمرار همراه است: بایست به مسافرت می‌رفت.

نکته: کاربرد این دو فعل وجهی با ماضی التزامی، غیرمعیار و با مضارع غلط است.

بایستی، می‌بایستی: این دو فعل وجهی صیغهٔ شرطی است و فقط با ماضی التزامی و استمراری به کار می‌رود: بایستی رفته باشد.

نکته: کاربرد این دو فعل با فعل ماضی و مضارع غلط است.

باید، می‌باید: باید با فعل مضارع به کار ‌رود: شما باید ساکت باشید.

نکته: کاربرد این دو فعل با فعل ماضی غلط است.

۲. حرف اضافه، حرف ربط، حرف نشانه

۱. حرف اضافهٔ معطوف نامناسب: با توجه به بافت جمله، برای معانی خاص، حرف اضافهٔ مناسب همان معنی باید به کار رود. برای مثال، جملهٔ «ویرایش یعنی افزودن و کاستن به متن» غلط است و صحیح آن چنین است: «ویرایش یعنی افزودن به متن و کاستن از آن.»

۲. کاربرد حرف اضافهٔ نامناسب:

ناویراسته: بازی را از او باختم.
ویراسته: بازی را به او باختم.

۳. کاربرد حرف اضافه، حرف ربط و «را»ی زائد:

ناویراسته: آنچه را باید بدانی… .
ویراسته: آنچه باید بدانی… .

۴. کاربرد دو حرف ربط در جمله‌های مرکب: جملهٔ مرکب: جملهٔ پیرو + جملهٔ پایه.

راه‌های شناخت جملهٔ پایه از پیرو:
۱. جملهٔ پیرو تأویل به مصدر می‌رود؛ ولی جملهٔ پایه چنین نیست؛
۲. جملهٔ پیرو همواره با حرف ربط همراه است؛ ولی جملهٔ پایه حرف ربط ندارد و اگر هر دو حرف ربط بگیرند، جملهٔ مرکب غلط خواهد بود: اگرچه هوا سرد است، ولی برف نمی‌بارد.

تذکر: بین دو بخش جملهٔ مرکب، اگر جملهٔ پیرو مقدم باشد، نشانهٔ «،» و اگر پایه مقدم باشد، «؛» می‌آید.

۳. استفاده از مجهول نابجا در جمله

فعل مجهول در زبان فارسی تنها هنگامی به کار می‌رود که فاعل در جمله ذکر نشود و فعل به مفعول (نایب‌فاعل) نسبت داده شود: خانه خراب شد. امروزه در زبان فارسی به‌دلیل گرته‌برداری نحوی، گاه با حضور فاعل، فعل جمله  را مجهول به کار می‌برند که خلاف ساخت زبان فارسی است. در این‌گونه جمله‌ها، اغلب از حرف اضافهٔ مرکب (از سوی، به‌توسط، به‌وسیلهٔ و…) استفاده می‌شود.

چکیده‌ای از: ناصر نیکوبخت، مبانی درست‌نویسی زبان فارسی معیار، چ۳، تهران: چشمه، ۱۳۸۹، ص۶۷ تا ۷۳.