تا کجا می‌توان متن را تغییر داد؟ مرزهای ویرایش چیست؟ آیا جاده‌های ویرایش این نشان‌ها را دارد: چراغ‌قرمز، چراغ‌سبز، ورودممنوع، جاده باریک می‌شود، خطر عبور ممیّز و… .
می‌توان گفت زمانی که ویرایش در راستای هدف ویراستار یعنی ساده‌سازی تفهیم و تفهّم باشد، چراغ سبز است. نیز ویراستار هنگامی به خیابان ورودممنوع می‌رسد که بخواهد جملات را زیباتر، متن را ادبی، استدلال‌ها را علمی یا نظریه‌های اشتباه را تصحیح کند.
چراغ‌قرمز ویرایش نیز می‌تواند زمانی باشد که ویراستار به‌سهو یا به‌عمد مفهوم مدنظر نویسنده را عوض می‌کند؛ در حالی که حق این کار را ندارد.
همچنین زمانی جاده باریک می‌شود که ویراستار برای تشخیص سلیقه از قاعده و لزوم از تسامح بصیرت کافی نداشته باشد.
دو پرسش راهگشا در هنگام تردید در تغییر متن
- پرسش از معنا: آیا این کلمات و نشانه‌ها، «معنای مدنظر نویسنده» را عیناً و به‌‌سرعت به خواننده منتقل می‌کند؟ آیا خواننده همان معنایی را از این جمله می‌فهمد که نویسنده می‌خواهد؟
- پرسش از درستی: آیا به‌لحاظ ساختاری، دستوری، ویرایشی، فارسی معیار و اصل یکدستی، این جمله یا کلمه یا نشانه «درست» است؟
اگر آری، تغییر در متن نمی‌دهیم.
اگر نه، متن را تغییر می‌دهیم.
مرزهای تغییر متن
- با کمترین تغییر ممکن؛ البته گاهی کمترین، یعنی بازنویسی!
- با بیشترین استفاده از کلمات موجود در متن.
- آن‌هم در جایی که مجازیم.
کجا مجاز به هیچ‌گونه تغییری نیستیم؟
- در صورت تغییر معنا و مقصود نویسنده؛
- در صورت تغییر سبک نویسنده: محاوره، علمی، داستانی، سره‌نویسی و…؛
- خارج از سفارش نویسنده یا ناشر؛
- در نقل‌قول مستقیم. در نقل‌قول مستقیم «عین» کلمه‌های گوینده می‌آید و فقط ویرایش صوری‌اش مجاز است؛
- اسامی ثبت‌شده و رسمی، مانند نام کتاب: باید عین عنوان ثبت‌شده در کتابخانهٔ ملی (nlai.ir) بیاید؛
- اصطلاحات و واژه‌های رایچ در هر دانش.
گزیده‌ای از: درس‌نامهٔ کارگاه ویرایش و درست‌نویسی «ویراستاران».
