در این گفتار خواهم کوشید تا برخی از تجربه‌های خودم در ویرایش را عرضه کنم.
مصداق ویراستار، هم با مصداق «ادیتور» و هم با «کاپی‌ادیتور» فرق دارد. کاپی‌ادیتور در غرب از خیلی از کارهای وقت‌گیر معاف است؛ به این دلیل که صاحب‌اثر به اصول آن‌ها آشناست. از سوی دیگر، ادیتور غربی بیشتر کارهایی را می‌کند که در ایران، «ناظران مجموعه‌ها» انجام می‌دهند. بنابراین حوزهٔ کارهای ویرایشی در غرب بیشتر به اجرای «آیین‌نامهٔ انتشاراتی» محدود می‌شود و از نظر محتوایی، به تذکر سهوالقلم و ناهمخوانی ختم می‌گردد؛ حال آنکه نزد ما گاه ویرایش تا مرز بازنویسی پیش می‌رود. بنابراین اگر ویرایش را به‌مفهوم متعارف خودمان بگیریم، ویراستار به‌ناچار وظایفی بر عهده دارد که ایفای همهٔ آن‌ها تخصص ویژه‌ای می‌طلبد. ویراستار برای نیل به این تخصص و جامعیت، نباید رفتار انفعالی پیشه کند؛ بلکه به‌صلاح اوست تا در هر فرصتی، از راه مطالعه، معلومات خود را بالا ببرد. و بدین سان خصلت جامعیت کسب‌کردنی است. اما ویراستاری یک خصلت دیگر هم می‌خواهد که هرچند پروردنی است، ولی اکتسابی نیست و آن، شمّ انتقادی است. در این باب، به شهرت صاحب‌اثر نباید اعتماد کرد.
بررسی اثر
ویراستار برای سنجش اجمالی میزان دقت صاحب‌اثر، مسطوره را بررسی می‌کند. نتیجهٔ این بررسی، حجم کار را تعیین خواهد کرد و معلوم خواهد شد که اثر ویرایش غلیظ می‌خواهد یا ویرایش رقیق. در مثل، اگر در چند مورد معلوم شود در ذکر یا تبدیل سال‌ها بی‌دقتی شده، ویراستار خود را ناگزیر از وارسی همهٔ موارد می‌بیند.
درجهٔ غلظت ویرایش به عواملی در خارج از نفس اثر نیز بستگی می‌یابد. مثلاً اگر عمر بازار کتابی زود سپری می‌شود، قهراً برای ویرایش آن وقت چندانی نیست.
روند آماده‌سازی
ویراستار به‌اقتضای شغل خود، در شبکه‌ای از روابط انسانی جای می‌گیرد که وی را با ناشر و صاحب‌اثر و دستگاه تولید و بازار کتاب و خوانندگان و منتقدان درگیر می‌سازد. اینک این روند را دنبال می‌کنیم:
اثری که ناشر برای چاپ اول می‌فرستد، از دو حال خارج نیست: یا نویسنده و مصحح و مترجم، آن را به ناشر عرضه کرده یا خود ناشر آن را سفارش داده است.
در حالت نخست، ناشر اثر را برای ارزیابی به ویراستار می‌سپارد. ویراستار، اگر اثر در چهارچوب برنامهٔ انتشاراتی بگنجد، به بررسی آن می‌پردازد. هرگاه ترجمه باشد، نمونه‌هایی از آن را با اصل مقابله می‌کند و هرگاه تألیف باشد، به ارزش ادبی و اعتبار علمی آن توجه نشان می‌دهد. در اثر تصحیحی نیز به اعتبار نسخه‌ها و دقت در نقل و درست‌خوانی و… توجه نشان می‌دهد. ویراستار باید هشیار باشد تا مبادا اثر عرضه‌شده، در بازار رقیب داشته باشد.
در حالت دوم، جریان کار ساده‌تر است؛ چون اثر و سفارش‌گیرنده از روی بصیرت برگزیده می‌شوند. با این‌همه، شایسته است که چون‌وچند سفارش معلوم باشد و به سفارش‌گیرنده القا شود.
سیاست ویرایش
مرحلهٔ ویرایش، با تحویل اثر به ویراستار آغاز می‌شود. این تحویل‌گیری باید به‌معنای اداری آن محقق شود. پس از این جریان، ویراستار به مرور اجمالی اثر می‌پردازد تا ببیند چه‌کارهایی باید برای ویرایش آن انجام دهد و به چه ابزاری نیاز دارد.
آغاز کار
ویرایش هر اثری را به دو بخش عمدهٔ فنی و محتوایی می‌توان تقسیم کرد. برخی از کارهای ویرایشی با توجه به نوع اثر، منتفی یا مطرح می‌شود. مثلاً برای رمان عموماً فهرست راهنما تنظیم نمی‌شود، در عوض برای متنی قدیمی تهیهٔ واژه‌نامه، شرح اعلام و… مطرح می‌شود.
ویرایش فنی
عملیات ویرایش فنی متعدد و متنوع‌اند. اعمال قواعد رسم‌الخط و نشانه‌های فصل و وصل، پاراگراف‌بندی، تنظیم پانوشت‌ها و ارجاعات، یکدست‌کردن ضبط‌ها و اصطلاحات، مشخص‌کردن عناوین آثار یا پاره‌ای واژه‌ها یا عبارات، ضبط لاتینی نام‌ها یا معادل خارجی اصطلاحات فنی و مفاهیم علمی، تعیین محل تصاویر و اشکال و نمودارها و جدول‌ها، اجرای ضوابط فرمول‌نویسی، تعیین سلسله‌مراتب عنوان‌ها و زیرعنوان‌ها، فاصله‌بندی، اختیار شیوه‌ای مناسب برای معرفی مشخصات کتاب‌شناسی، تهیهٔ فهرست مندرجات و فهرست تفصیلی و فهرست راهنما و واژه‌نامه‌ها و شرح اعلام، تنظیم صفحات عنوان، حقوق و صفحهٔ عنوان به‌زبان خارجی، اصلاح عبارتی، وارسی «داده»ها نظیر سنوات و نقل‌قول‌ها، اعراب‌گذاری‌های لازم، تبدیل واحدهای مقیاس، توضیح برخی از اصطلاحات و… همه در حوزهٔ ویرایش فنی قرار می‌گیرند.
روش ویراستار
ویراستار برای اجرای عملیات گوناگون ویرایشی، روشِ مناسب برمی‌گزیند: یا صفحه‌به‌صفحه همهٔ عملیات را به‌موازات هم انجام می‌دهد یا مرحله‌به‌مرحله عمل می‌کند. در هر حال باید تصویر جامع از کارهایی که باید انجام دهد، مدنظر داشته باشد.
ویرایش محتوایی
ویراستار در اینجا آزادی چندانی ندارد. محدودیت اصلی ویراستار مربوط به تغییر سبک اثر است که حریم صاحب‌اثر شناخته می‌شود. علاوه بر این اگر ویراستار در این مورد اعمال سلیقه و تفنّن کند، این خطر هست که همهٔ ویراسته‌های او یکنواخت از کار درآید. دربارهٔ متون مصحّح، تصرف در سبک از محرّمات است و در ترجمه، میزان تصرّف مجاز تابع حرمت مترجم و شأن اوست.
پس از ویرایش
بعد از اتمام عملیات ویرایشی که گاهی حجم آن از کار مترجم و مؤلف نیز بیشتر می‌شود، سرانجام کار به دستگاه تولید تحویل داده می‌شود. تحویل طبق شناسنامهٔ کتاب انجام می‌گیرد. و بالاخره در فرایند تولید هم ویراستار در جریان آنچه بر ویراسته می‌گذرد، خواهد بود.
پس از نشر
علاقهٔ ویراستار با ویراسته، پس از نشر نیز قطع نمی‌شود. در این مرحله، ویراستار به اقبال خوانندگان و توجهِ جهان نقدِ کتاب حساس است.
چکیده‌ای از:
احمد سمیعی، «آداب ویراستاری»، دوماهنامهٔ نشر دانش، س۳، ش۱۷، مرداد و شهریور۱۳۶۲، ص۳۱ تا ۳۹. بارگیری
چکیده‌ساز: امیر امانی‌پور، از مؤسسهٔ «ویراسـتاران»
آماده‌ساز: سیدحمید حیدری‌ثانی heydarisani.ir
