برخی معتقدند «مَلَکه» یعنی «کیفیتی نفسانی که ثابت و تغییرناپذیر باشد»؛ اما «مَلِکه» به‌معنای «شهبانو» است؛ اما در واقع در واژهٔ «مَلِکه» واکهٔ هجای دوم، یعنی e، از واکهٔ هجای نخست، یعنی a، تأثیر پذیرفته و e به a بدل شده است و همین تلفظ اخیر نیز تلفظ معیار این واژه در فارسی است.
برخی معتقدند
برخی معتقدند این دو کلمه را نباید با هم اشتباه کرد. «مَلَکه»، به‌فتح اول و دوم، یعنی «کیفیتی نفسانی که ثابت و تغییرناپذیر باشد» [شاهد]، اما «مَلِکه»، به‌فتح اول و کسر دوم، مؤنثِ «مَلِک» و به‌معنای «شهبانو» است؛ اعم از اینکه زوجهٔ شاه باشد یا خود بر کشوری سلطنت کند: «ملکهٔ اردن»، «ملکهٔ انگلیس». غالباً، خاصه در رادیو و تلویزیون، این کلمه را به‌فتح «ل» تلفظ می‌کنند و غلط است.
پاسخ
۱. در واج‌شناسی، هرگاه در یک واژه یا گروه، واجی از واج دیگر تأثیر بپذیرد، به آن قاعدهٔ هماهنگی (harmony) می‌گوییم. در واژهٔ «مَلِکه» واکهٔ هجای دوم، یعنی e، از واکهٔ هجای نخست، یعنی a، تأثیر پذیرفته و e به a بدل شده است. در نتیجه فارسی‌زبانان برای راحتی بیشتر «مَلِکه» را /مَلَکه/ تلفظ می‌کنند و همین تلفظ اخیر نیز تلفظ معیار این واژه در فارسی است.
در فارسی، صدها واژه وجود دارد که واکهٔ یکی از هجاهای آن‌ها از واکهٔ هجای کناری خود تأثیر پذیرفته است:
تبدیل e به a: آخِر ← آخَر، اسلِحه ← اسلَحه، اشِعه ← اشَعه، بِساط ← بَساط، بِنا ← بَنا، تَبِعات ← تبَعات، تفرِقه ← تفرَقه، جِوار ← جَواز، جِهاد ← جَهاد، خِزانه ← خَزانه، خِطاب ← خَطاب، خِلاف ← خَلاف، رِدا ← رَدا، سِهام ← سَهام، شِهاب ← شَهاب، طِحال ← طَحال، عِلاج ← عَلاج، عِلاقه ← عَلاقه، غِذا ← غَذا، غِربال ← غَربال، فِرار ← فَرار، قِطار ← قَطار، کافِر ← کافَر، لِحاف ← لَحاف، مرتفِع ← مرتفَع، مقنِعه ← مقنَعه، مِنبر ← مَنبر، مِنطقه ← مَنطقه، نِهایت ← نَهایت، و ده‌ها واژهٔ دیگر (به فرایند کاهش ارتفاع زبان در تولید واکه، مانند تبدیل e به a، «افتاده‌شدگی» می‌گوییم).
تبدیل o به a: خیزُران ← خیزَران، رُواق ← رَواق، عُنّاب ← عَنّاب، قُواره ← قَواره، لُعاب ← لَعاب، مُفاد ← مَفاد، و ده‌ها واژهٔ دیگر.
تعداد واژه‌هایی که دستخوش قاعدهٔ هماهنگی شده‌اند، بسیار بیش از این‌هاست. اگر تلفظ واژهٔ «مَلِکه» به‌صورت /مَلَکه/ غلط باشد، تلفظ تمامی ده‌ها واژهٔ ذکرشده و صدها واژهٔ ذکرنشدهٔ دیگر نیز غلط است که البته پذیرفتنی نیست.
۲. ممکن است برخی این نقد را وارد کنند که اگر واژهٔ «مَلِکه» به‌صورت /مَلَکه/ تلفظ شود، ممکن است شنونده آن را با واژهٔ «مَلَکه» به‌معنی «کیفیتی نفسانی که ثابت و تغییرناپذیر باشد» خَلط کند. در پاسخ به این سؤال مُقَدَّر باید گفت که بافت زبانی هرگونه ابهام احتمالی را برطرف می‌کند.
منبع استخراج مثال‌ها: بهروز صفرزاده، تحول آوایی واژه‌های عربی در فارسی، تهران: کتاب بهار، ۱۳۹۵.
