برخی معتقدند این دو کلمه مترادف نیستند. خر، حیوان معروف، واژهٔ فارسی است؛ ولی الاغ در ترکی بهمعنای «چاپار» است و در متون قدیم فارسی نیز به همین معنی به کار رفته است. امروزه در فارسی، هم در نوشتار و هم در گفتار، الاغ را بهمعنای «خر» به کار میبرند؛ ولی در نثر فصیح بهتر است از استعمال آن به این معنی پرهیز شود.
پاسخ
۱. الاغ برگرفته از واژهٔ ترکیِ ulaγ بهمعنی «اسب چاپار»، «اسب یدک» و «درازگوش، خر» است (Doerfer 1965, p. 102).
۲. از دیدگاه زبانشناسی درزمانی (تاریخی)، الاغ دستکم از سدۀ نهم در معنی «درازگوش» و «خر» در متنهای معتبر فارسی به کار رفته است و این کاربرد به زبان فارسیِ «امروزه» منحصر نمیشود:
قرن ٩: در اثنای طريق راه، غلط کردند و بسی اسب و الاغ از آن سبب تلف شد (شرفالدین یزدی، ظفرنامه، ج1، ص343).
قرن ١٠: صاحب خر بار از خر برگرفت و به الاغی ديگر بار کرد (ابومسلمنامه، ج1، ص566).
قرن ١١: استر… از بلندی اسب فروتر و از پستی الاغ بلندتر است و بهترين چيزها آن است که ميانه باشد (نظامالدین گیلانی، مضمار دانش، ص59).
قرن ١٢: استر… حيوانی است که از نزديکی اسپ و الاغ توليد میيابد (عقیلی خراسانی، مخزن الادویه، ص226).
قرن ١٣: الاغ آنجا بزرگتر از ساير قاطرهای بلاد ديگر میشود (سفرنامۀ رضاقلی میرزا، ص248).
قرن ١٤: کنار نهر کر چرخها نصب نموده و کوزهها بر آن بستهاند و با گاو و الاغ و اسب آب بسيار بالا میکشند (سفرنامهٔ فراهانی، ص83).
۳. امروزه در فارسی، الاغ هم در گفتار و هم در نوشتار در معنی «درازگوش» و «خر» به کار میرود:
دانته … الاغی را چنان تربيت کرده بود که… میرقصيد و مطابق با حرکات رقص، عرعر هم میکرد (مینوی، پانزده گفتار، ص42).
الاغهای سواری رهوار بسيار خوبی بود که بهترين آنها را الاغ بندری میگفتند (خاطرات نفیسی، ص534).
دوسه نفر از کشاورزان … با مالهای خود که عبارت بود از چند الاغ و يک اسب، به کبوده میآمدند (اسلامی ندوشن، روزها، ج1، ص95).
۴. از دیدگاه معنیشناسی درزمانی (تاریخی)، الاغ در فارسی کهن، افزون بر معنی «چاپار»، بهمعنی «اسب» و «مَرکَب» نیز به کار رفته است:
در معنی «اسب»:
قرن ٩: وبا در اسبان جته افتاد و چندان اسب هلاک شد که از چهار سوار يکی را بيش الاغ نماند (شرفالدین یزدی، ظفرنامه، ج1، ص319).
در معنی «مَرکَب»:
قرن ٨: چو از ملازمت و بندگی گزیرم نیست / مرا الاغ مگر استری دهی پس از این (دیوان ابنیمین، ص491).
قرن ١٠: القاسميرزا اساس محنت و نکبت را به باغ عيشآباد کشيد. در عرض چهار روز که در تبريز بودند، عليق الاغان و شتران از برگ و پوست درختان میگذشت و در چهار روز، موازی پنجهزار اسب و استر و شتر به چراگاه عدم شتافتند (روملو، احسن التواریخ، ج3، ص1317).
۵. الاغ در مقایسه با خر، نوعی بهگویی است و فارسیزبانان برای پرهیز از معنی ناخوشایندِ خر، ترجیح میدهند واژهٔ الاغ را به کار ببرند.
نتیجه
الاغ هم در ترکی به معنی «درازگوش» و «خر» بوده است و هم در فارسی کهن و معاصر؛ پس بهکاربردن الاغ در معنی خر درست است.
7 دیدگاه. دیدگاه خود را ثبت کنید
اشارۀ بجایی بود. البته «الاغ» در دورههایی از زبان فارسی بهمعنی «چاپار» و «پیک» بوده؛ اما چند قرنی است دستخوش تحول معنایی شده و صرفاً معنیِ «خر» میدهد. توصیۀ کسانی که «خر» را بهجای «الاغ» پیش نهاده و بهکاربردن «الاغ» را در این معنی ناصحیح پنداشتهاند، ایرادی بنیادی نیز دارد: بیتوجهی به بار معنایی واژه. در فارسی معاصر، «خر» واژهای توهینآمیز است و ازاینحیث نشانهدار محسوب میشود؛ حالآنکه «الاغ» واژهای خنثا است و بههمینسبب در نوشتار معیار باید از آن استفاده کرد. امروزه نمیتوان در نوشتهها و گفتههای رسمی و جدی «خر» را بهجای «الاغ» نشاند.
آقای یوسفی عزیز، سلام. دقیق متوجه نشدم که این مطلبتان در مخالفت با نوشتهٔ من است یا در تکمیل آن یا در تأیید آن. چون در نکتهٔ شمارهٔ ۴ به معنی «چاپار» اشاره کردهام و در نکتهٔ شمارهٔ ۵ نیز یادآور شدهام که «الاغ در مقایسه با خر، نوعی بهگویی است و فارسیزبانان برای پرهیز از معنی ناخوشایندِ خر، ترجیح میدهند واژهٔ الاغ را به کار ببرند». یعنی هردو نکتهای که فرمودهاید در یادداشتم هست. بااینحال، سپاس از توجهتان.
جناب آقای یوسفی
به نظر بنده، الاغ هم بار معنایی منفی داره و عباراتی مثل «مرتیکۀ الاغ» مؤید این موضوع است.
الاغ خر ماده می باشد ولی خر همان خر یا خر نر می باشد از پیوند خر نر با اسب ماده قاطر بوجود می آید و حاصل جفت گیری اسب نر با خر ماده یا الاغ یابو بوجو می آید
بنده از این حجم از بار علمی گرانقدر و گوهر مند ادبیات فارسی متحول گشتم اما سوالی در ما ایجاد گشت اگر بخواهم به ادمی گستاخ و دراز اویز زینتی دار بگویم شما همچو چهارپایانی باید از لغت خر استفاده بنمایم یا از لغت الاغ کدام گیراییش بیشتر است و باعث متحول شدن فرده مشخصه میشود؟
و بر خلاف این سوال دیگری مطرح است اگر به شخصی بخواهیم بگوییم تو رو همچو چهارپایان دوست دارم باید از کدام لغت استفاده شود
باتشکر از مطلب بسیار مفیدتون
سپاسگزاریم برای بازخورد مثبت شما.
بستگی دارد به بافت و فضا. پیشپیش نمیشود گفت.
سلام من نتونستم جواب خوبی ازمطلب شمابگیرم ولی من خودم ازچندتاپیرفرهیخته پرسیده ام به من گفتندبه خر نردرواژه الاغ میگویندوازنظرقدوهیکل وسربزرگترازخرمی باشدوازشماخواهشمندم نظرفرهنگستان ادب روهم به پرسیدتامسئله حل شودباکمال تشکر