- لقمهٔ کوچک درست‌نویسی
- فرق «نتیجه‌گیری» با «سخن پایانی»
- آواچه‌های ویرایشی و نگارشی
در کالبدشناسی یک کتاب، به بخش‌های کتاب می‌پردازند. یکی از بخش‌های پایانی کتاب نتیجه‌گیری یا سخن پایانی است. الان می‌خواهم دربارهٔ این صحبت بکنم: سخن پایانی چه فرقی دارد با نتیجه‌گیری؟ چرا این‌ها دو تایند؟
نتیجه‌گیری همان طوری که از اسمش پیداست، باید نتیجهٔ بحثی باشد و ما آن را بگیریم از بحث. نتیجه‌گیری به‌صورت طبیعی برای متن‌های علمی کارایی دارد: من مقدماتی می‌چینم، تحقیق‌هایی می‌کنم، داده‌هایی گرد می‌آورم تا به نتیجه‌ای برسم و این نتیجه را در انتهای نوشتهٔ خودم، چه کتاب چه مقالهٔ بلند چه پایان‌نامه، می‌آورم و به خواننده می‌گویم که من به این نتایج رسیده‌ام، نتیجه می‌گیرم که… . کتاب و متن علمی بدون نتیجه‌گیری ناقص است. کاری کرده‌ای برای نتیجه‌اش، درست است؟ پس تا به آن نتیجه نرسی، آن کار هیچ فایده‌ای ندارد. حالا این نتیجه قرار نیست نتیجهٔ قطعی و ازلی و نهایی باشد، نه؛ همان نتیجهٔ متزلزل علمی، اگر بر پایهٔ اصولی باشد که شما به آن رسیده‌ای، ارزشمند است؛ ولی اصل این است که باید به این نتیجه برسی. در بعضی از کارها که هنوز درونش فرضیه وجود دارد، شما قضیه را رد می‌کنی یا اثبات می‌کنی. خب پس به این نتیجه رسیدی.
سخن پایانی نتیجهٔ خاصی نیست؛ سخنی است در انتها، گونه‌ای جمع‌بندی است. گاهی وقت‌ها اصلا جمع‌بندی هم نیست؛ حرفی دیگر است، حرف آخر است، حرف مهمی است که تو گذاشته‌ای یک در پایان بزنی با یک حس دیگر است. سخن پایانی در متن‌های غیرعلمی کارایی دارد؛ مثلاً اگر شما سفرنامه‌ای نوشته‌ای، آخرش سخن پایانی می‌آوری نه نتیجه‌گیری. ما از سفر خودمان به نتیجهٔ علمی خاصی نرسیده‌ایم، نه؛ حرف‌هایی گفتیم، نکته‌هایی، اندوخته‌هایی، تجربه‌هایی، الان در سخن پایانی می‌خواهیم همهٔ این‌ها را جمع‌بندی کنم، بار دیگر به‌بیان فشرده‌تر بگوییم. یا نه، اصلاً می‌خواهم حرف مهمی به شما بزنم که در این سفر به‌دست آورده‌ام و الان می‌خواهم به‌بیان دیگر با شما در میان بگذارم.
بهتر است برای نتیجه‌گیری، اسم‌های خلاق استفاده نکنیم و فقط همان «نتیجه‌گیری» را بگذاریم. متن علمی و جدی و رسمی و خشک است. اما برای سخن پایانی می‌شود اسم‌های خلاق‌تر هم گذاشت. «سخن پایانی» خودش خوب است، «مؤخره»، بعضی‌ها «به‌جای مقدمه» می‌گذارند، بعضی‌ها می‌گویند «به‌جای نتیجه‌گیری»، یا «به‌جای سخن پایانی»، آنجایی که مثلاً می‌خواهی حرف دیگری بزنی، عنوان عنوان جالبی است. گاهی وقت‌ها می‌گویند «پایانه» که معادل ترمینال است! کلمه‌ای که نشان دهد بحث تمام شده، «ایستگاه آخر»، «نقطهٔ پایان»، «آغازی دیگر» و نام‌هایی از این دست.
تاریخ انتشار در کانال تلگرامی «ویراسـتاران»: ۳۱فروردین۱۳۹۶.
