عوامل خروج از زبان معیار | دو نکته از مبانی درست‌نویسی زبان فارسی معیار

۱. مطابقهٔ نهاد و فعل

۱. نهاد جاندار: نهاد مفرد، فعل مفرد؛ نهاد جمع، فعل جمع.

نکته: گاهی به‌منظور ادای احترام، برای نهاد مفرد، فعل جمع می‌آید.

۲. نهاد غیرجاندار: نهاد مفرد، فعل مفرد؛ نهاد جمع، فعل هم می‌تواند مفرد باشد هم جمع؛ گرچه فعل مفرد برتری دارد.

۳. نهاد اسم جمع، مانند قوم یا جمعیت: فعل هم می‌تواند مفرد باشد، هم جمع؛ اما فعل مفرد برتری دارد. اسم جمع در ظاهر مفرد است؛ ولی در معنا جمع است.

۴. نهاد مبهم، مانند برخی یا بعضی: فعل هم می‌تواند مفرد باشد، هم جمع.

نکات

۱. گاهی بین نهاد جاندار و غیرجاندار فرقی نیست:

اول، هرگاه به نهاد غیرجاندار، شخصیت انسانی یا حرکت و رفتار انسانی بدهند.
دوم، در نهاد جمع، تنوع یا تفاوت عمل دیده شود.

۲. اگر نهاد کلمهٔ مردم باشد، فعل جمع می‌آید: مردم آمدند.

۳. اگر در اسم جمع خاصیت انفراد حس شود، فعل جمع می‌آید: جمعیت سر جای خود نشستند.

در نگارش امروز

۱. بعد از هیچ‌کس، فعل همیشه مفرد است. اسم بعد از هیچ نیز اغلب، مفرد می‌آید.

۲. فعل بعد از هیچ‌کدام، همیشه بعد از نهاد جاندار، جمع و بعد از نهاد غیرجاندار، مفرد می‌آید؛

۳. فعل بعد از چند و چندین، مفرد می‌آید؛

۴. فعل بعد از همه برای جاندار جمع و برای غیرجاندار، مفرد می‌آید؛

۵. فعل برای برخی و بعضی و خیلی، اگر جانشین جاندار باشند، جمع و اگر جانشین غیرجاندار باشند، مفرد می‌آید.

۲. مبحث جمع در زبان فارسی

۱.۲. جمع قیاسی در فارسی

۱.۲.۱. علایم جمع فارسی

۱. «ها»: اسم، مصدر، اسم مصدر و حاصل مصدر را می‌توان با «ها» جمع بست و اغلب، می‌تواند جانشین جمع‌های دیگر شود؛

۲. «ان»: فقط برای جانداران اعم از حیوانات، رستنی‌ها، تعدادی از اعضای زوج بدن، اسم‌های منسوب، اسم‌های اقوام و ملل، تعداد کمی از جمادات و اسم‌های معنی به‌ کار می‌رود.

۲.۱.۲. علایم جمع عربی در فارسی

۱. «ون»: به کلمات عربی متداول در فارسی می‌چسبد که به «ی» ختم شده باشند، مانند سیاسیون یا عیسویون.

۲. «ین»: به تعدادی از کلمات عربی متداول در فارسی می‌چسبد که به صامت ختم شده باشند؛ مانند محصلین.

۳. «ات»: هرگاه کلمه‌ای به «ة» ختم شود، هنگام جمع‌‌بستن به «ات»، «ة» حذف می‌شود و «ات» ظاهر می‌شود.

۴. «جات»: به‌معنای نوع است، نه علامت جمع، نظیر میوه‌جات و طلاجات.

۵. «آلات»: به‌معنای نوع است نه علامت جمع.

۲.۲. جمع سماعی (مکسر)

۱. همهٔ انواع جمع مکسر عربی به زبان فارسی راه نیافته است؛ بنابراین باید از افراط در کاربرد آن پرهیز کرد.

۲. جمع مکسر خاص زبان عربی است؛ بنابراین جمع بستن کلمات غیرعربی غلط است.

چکیده‌ای از: ناصر نیکوبخت، مبانی درست‌نویسی زبان فارسی معیار، چ۳، ۱۳۸۹، تهران: چشمه، ص۴۰ تا ۵۹.