نقدی بر سره‌نما

روز ١٧مهر۱۳۹۶ در حاشیهٔ گردهمایی دانشجویان ورودی جدید ۱۳۹۶ دانشگاه تربیت‌مدرس، از گرافیک‌حرکت «سره‌نما» رونمایی شد و اولین نسخهٔ پیش‌تولید آزمایشی با موضوع درست‌نویسی در نوشتار و گفتار فارسی پخش شد. در این فیلمک شیوهٔ درستِ کاربرد سه فعل زبان فارسی در قالبی نوآورانه به مخاطبان یادآوری می‌شود. سره‌نما محصول مشترک معاونت فرهنگی و اجتماعی و مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت‌مدرس است.

تولید این فیلمک، خوب و پسندیده است. آغاز این اقدام ارزشمند و تولد «سره‌نما» را گرامی می‌داریم و تبریک می‌گوییم. با وجود این، به این فیلمک نقدهایی وارد است. نقدها را ذکر می‌کنیم تا در ادامهٔ این مسیر ارزشمند، آثاری دقیق‌تر تولید شود.

ای‌ کاش در محتوای این فیلمک بیشتر دقت می‌شد. اولین ایراد این ویدئو که توی ذوق می‌زند، تلفظ نادرستی است که گویندۀ آن از عنوان «سره‌نما» می‌کند: اولاً «س» را به‌جای اینکه با فتحه بخواند (سَره)، با کسره می‌خواند (سِره) و ثانیاً «ه» آن را به‌جای غیرملفوظ، ملفوظ می‌خواند! به‌عبارت دیگر، sare را به‌غلط sereh تلفظ می‌کند. اگر این اشتباه در جایی به‌گوش می‌رسید که به درست و غلط‌های زبانی توجهی نمی‌شود، چندان مسئله‌ای نبود؛ اما ارتکابش در جایی که بنایش آموزش درست‌گویی و درست‌نویسی است، به‌هیچ‌روی پذیرفتنی و درگذشتنی نیست.

از این‌ گذشته، اصل موضوع این ویدئو ایرادی بنیادی دارد: به‌کاربردن فعل‌های «گشتن» و «گردیدن» و «نمودن» و «ساختن» به‌صورت فعل ربطی و در معنیِ «شدن» به‌هیچ‌وجه «غلط» نیست؛ بلکه در حالت عادی «ناپسند» است. به‌تعبیر روشن‌تر، مبنای کنارگذاشتن نسبیِ این فعل‌ها در این معنای بخصوص غلط‌بودن آن‌ها نیست؛ بلکه تکلف موجود در آن‌هاست و اینکه قرار است متن، تا حد ممکن به زبان طبیعی و گفتاری نزدیک باشد. گاهی در نوشتار برای پرهیز از تکرار فعل، ناگزیر می‌شویم از این‌گونه فعل‌ها استفاده کنیم.

در هر حال، بزرگانی چون روان‌شاد نجفی تا حد زیادی تکلیف این‌ قبیل موضوعات را روشن کرده‌اند و شایسته است کسانی که داعیه‌دار درست‌نویسی و دغدغه‌دار ترویج آن‌اند، با دقت و توجه بیشتری آموزه‌های ویرایشی را بپراکنند. بسیار ضروری است که دلیل غلط‌شمردن یا ناپسندشمردن هر صورت زبانی به مخاطبان و آموزندگان توضیح داده شود تا اصول و مبناها را نیک دریابند و دستخوش سوءتفاهم نشوند.